سلمان شعر را می‌دید نه شاعرش را

نخستین کتابی که در مورد سلمان نوشتم، در سال 72 و به فاصله حدود 5 سال از مرگ وی بود. این کتاب «سرود مرد غریب» نام داشت و به فراخور شرایط زمان خود، یادنامه‌ای از مطالب و شعرهای موجود پیرامون مرحوم هراتی تا آن زمان را در برمی‌گرفت. این کتاب شامل گزیده‌ای از سروده‌های 3 مجموعه شعر وی، آثاری از دیگر شاعران در وصف یا سوگ این هنرمند، نقدهایی که بر آثار وی نوشته شده بود و همین طور زندگی خودنوشت او بود. به علاوه یک گفت‌وگو با برادر سلمان و یادداشتی از همسر این شاعر در این اثر گنجانده شد. این کتاب تا سال های طولانی مرجع دوستداران سلمان هراتی درباره او بود. چند سال بعد، زندگینامه داستانی سلمان را در 10 فصل نوشتم. این کتاب «بیدارتر از صبح» نام داشت. برای نوشتن آن از یادداشت‌های وی استفاده کردم و آن را بارها با محمد هراتی برادر سلمان بازخوانی کردیم تا مغایرتی با واقعیت نداشته باشد.

نه، متاسفانه هر دو این آثار به سرعت به فروش رفت و هرگز هم تجدید چاپ نشد و عملا در زندان سلایق مدیران اخیر حوزه هنری همچون 6 کتاب دیگر من به حبسی بی‌پایان دچار شد. البته در سال 79 نیز کاری 600 صفحه‌ای با عنوان «ناگهان بهار» را تهیه کردم که نام آن را از یکی از شعرهای خود سلمان گرفته بودم. این کتاب با پیشنهاد خانه شاعران تهیه شد و قرار بود در کنار کتاب مجموعه اشعار سلمان هراتی به کوشش قیصر امین‌پور همزمان به چاپ برسد. بنده «ناگهان بهار» را به همراه مجموعه اشعار منتشرنشده سلمان به قیصر امین‌پور دادم. مجموعه اشعار توسط قیصر به چاپ رسید اما «ناگهان بهار» سرنوشت خوبی پیدا نکرد و پس از مدتی محتوای آن کتاب با نام دیگر و توسط شخص دیگری منتشر شد. بعد از آن هم جسته و گریخته کارهایی انجام شد تا سال 87 که بنده دبیر کنگره شعر دفاع مقدس بودم و کتاب «خواب گل سرخ» را برای یادنامه این شاعر تهیه کردم.

حدود 2 سال قبل، از طرف دوست شاعرم جناب اکرامی‌فر طرح بزرگی پیشنهاد شد. قرار بود که زندگینامه 30 تن از شاعران درگذشته پس از انقلاب در مجموعه‌ای منتشر شود. نوشتن کتاب زندگی سلمان به من واگذار شد. این کتاب بیش از یک سال و نیم است که آماده شده، اما چون طرح به سرانجامی نرسید ترجیح دادم که کتاب را تحویل ندهم. سلمان آخرین ساعات زندگی خود را در رودسر، زادگاه پدری من سپری می‌کرد. این برای من یک وظیفه است که او را به دیگران معرفی کنم.

سلمان به لحاظ ویژگی‌هایی از دیگر شاعران نسل خود متمایز است. به عنوان مثال می‌بینیم کسانی که امروز به عنوان شاعران انقلابی و معتقد به نظام می‌شناسیم، محصول پرورش‌یافتن در یک کانون مشخص هستند. یعنی شخصیت شعری آنها یا انگیزه سرایش این افراد در حلقه‌های شعری محدود شکل گرفته است. حوزه هنر و اندیشه اسلامی مهم‌ترین این کانون‌هاست و چند نسل متوالی در این حوزه رشد یافته‌اند، اما سلمان برخلاف این بزرگان، جایگاه شعری خود را مدیون حضور در این کانون‌ها نیست. سلمان پیش از دیدار با شاعران برجسته حوزه هنری شاعر بوده است. حوالی سال 61 در یکی از جلساتی که شاعران به شهرستان محل اقامت مرحوم هراتی می‌روند، با جوانی مواجه می‌شوند که در پایان برنامه، بسیار ساده و فروتنانه دفتری را به آنها می‌دهد و می‌خواهد که اشعارش را مطالعه کنند. این شاعران بعد از مطالعه متوجه می‌شوند که شعرهای این جوان، از سروده‌های خودشان چیزی کم ندارد. اعضای پویای این کانون بویژه مرحوم قیصر امین‌پور و سیدحسن حسینی از سلمان دعوت می‌کنند برای شرکت در جلساتشان به تهران بیاید.

مسلما این سه نفر روی هم تاثیر بسیار زیادی داشتند ولی سلمان به دلیل این که تنها حدود 5 سال در گروه فرصت ارائه اثر پیدا می‌کند و مرگ او را از این جمع جدا می‌کند، کمتر از دیگران توانست از جریان‌های فکری اطراف خود تاثیر بگیرد. تجربیات و لحظات مشترک سلمان با دیگر شاعران هم‌نسلش، به دلیل کوتاه بودن عمر او بسیار کم بود. به عنوان مثال می‌بینیم که تمرکز سلمان روی کار سپید، آزاد و غزل است و به نهضت رباعی‌سرایی دوره خود وارد نشده است اگرچه او فروتنانه در مصاحبه‌ای جهش فکری و شعری خود را به حوزه هنری مدیون دانسته است.

می‌شود گفت سلمان تاثیرگذارترین چهره دهه نخست انقلاب است. مهم‌ترین دلیل این امر، جسارت زبانی شعر اوست. دیگر شعرا، این جسارت را پس از سلمان تجربه می‌کنند. دلیل دیگر، جسارت وی در مضمون بود. پرداختن به مضامین اجتماعی، دستاوردهای بسیار شگفت‌انگیزی را برای سلمان فراهم می‌کند. از صداقت و صمیمیت قابل لمس شعرهای سلمان هراتی که هیچ مخاطبی نمی‌تواند آن را انکار کند نیز نباید غافل ماند. در میان چهره‌های شعر پس از انقلاب بسیاری شعرا هستند که هویتشان از هویت شعرشان متمایز است و به راحتی می‌توان تضادهایی را میان این دو وجهه آنها پیدا کرد، اما این حکم در مورد سلمان صادق نیست. سلمان و شعرش برهم منطبق هستند و وی با جسارت بر موضعگیری‌های شعرش می‌ایستد. اگر سلمان امروز زنده بود در سمتی می‌ایستاد که دروغ وجود ندارد و عشق در آن گسترش دارد.

هر کجا فضای روشنی در شعر سلمان هست، در تمجید عشق است. عشق سلمان شرقی و عفیف است، اما از جهتی وی به هیچ وجه با حبس و به پستو بردن عشق نسبتی ندارد و جسارتش را دارد که آن را همه جا فریاد بزند.