خاطرات فیلم در‌حافظه تلویزیون

پیش از مجموعه «یک فیلم یک تجربه» سال‌هاست که برنامه «شما و سیما» این سوژه را در مورد برنامه‌های تلویزیونی پوشش می‌دهد که همیشه مورد توجه مخاطبان این رسانه قرار گرفته و طرفداران زیادی داشته است. علاقه به پشت صحنه فیلم‌ها آنقدر زیاد و مخاطب‌پذیر است که شبکه نمایش‌های خانگی نیز چند سالی است که در نسخه ویدئویی که از فیلم‌های روی پرده ارائه می‌دهد پشت صحنه فیلم و مصاحبه با عوامل و سازندگان آن را نیز به پایان فیلم اضافه می‌کند تا آمار فروش خود را بالا ببرد. تلویزیون نیز درمورد برخی از فیلم‌ها و سریال‌ها نیز همین کار را می‌کند. مثلا در پخش اخراجی‌ها از تلویزیون این مساله اتفاق افتاده است و در طول پخش فیلم نیز بارها و بارها از طریق زیرنویس به مخاطبان خود یادآوری کرده است که بعد از پایان فیلم پای تلویزیون خود بنشینند تا گزارش پشت صحنه فیلم را هم تماشا کنند. در آخرین قسمت برخی از سریال‌های داستانی و طنز نیز این تجربه تکرار شده است. در برخی از مجموعه‌های طنز مثل سریال‌های مهران مدیری در پایان هر قسمت چند اتفاق جالب و برداشت‌های متعدد پلان‌هایی که پخش شده را نشان می‌دهند که حتی گاهی بار کمیک آن از خود مجموعه نیز بیشتر است و مخاطبان زیادی دارد. این نوع گزارش‌ها آنقدر جذابیت دارد و مورد استقبال مخاطبان قرار گرفته که به تدریج به یک بخش مستقل تبدیل شده است. مثلا یک برنامه مستقل از گزارش پشت صحنه برنامه‌های پرمخاطب تهیه می‌شود و با تبلیغات وسیع، مخاطبان را به تماشای آن ترغیب می‌کنند. کار به جایی رسیده است که برخی از کارگردان‌ها که آثار پرفروشی داشته‌اند اعلام کرده‌اند که به زودی سی‌دی مستقلی از پشت صحنه آن اثر را به بازار روانه خواهد گرفت.

برنامه یک فیلم یک تجربه که با ایده و همت رضا میرکریمی برای اولین بار در شبکه 4 تولید شد علاوه بر این که یک مستند سینمایی جذاب را شکل داده به نوعی بازنمایی تاریخ سینمای ایران نیز هست. تاریخ سینما خود جزئی از سینماست که صرفا وقایع سینمایی را تثبیت و مرور نمی‌کند بلکه به عنوان یک عنصر معنایی مهم در تاویل متن هنری و بازتولید مفهومی یک فیلم سینمایی شناخته می‌شود. این معنی حتی در نام برنامه نیز نمادین شده است. هر فیلم یک تجربه تاریخی از کنش هنری است که بازگشت آگاهانه به آن و درک مجدد آن به بازآفرینی و تداوم نظام معنایی یک اثر منتهی می‌شود و به تاویل پذیری آن تداوم می‌بخشد. یک فیلم یک تجربه را می‌توان از منظر جامعه‌شناسی سینما مورد توجه قرار داد به این معنی که فیلم را در شرایط تاریخی تولید و آفرینش و شرایط اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و... آن زمان مورد واکاوی قرار می‌دهد و در این رویکرد عوامل فرامتنی و غیردراماتیکی که در خلق یک اثر سینمایی موثر بودند را بازشناسی می‌کند. در فرآیند این گزارش مخاطبان علاوه بر عوامل درون ذاتی سینما به شرایط موثر بیرونی که در سطوح پنهان‌تری در آفرینش هنری نقش دارند را نیز می‌شناسد و به درک کامل‌تری از یک فیلم می‌رسد. یک فیلم یک تجربه در سری اول خود آثاری همچون هامون، من ترانه 15 سال دارم، ناخدا خورشید، سرب، بودن یا نبودن و آژانس شیشه‌ای و... را مورد بررسی قرار داده که هر کدام نیز دارای عنوان مشخصی بودند، مثل «دلواره» برای آژانس شیشه‌ای یا «مساله این است» برای فیلم بودن یا نبودن و... در واقع هر کدام از برنامه‌ها یک مستند مستقل بودند که بیوگرافی فیلم‌ها را به تصویر می‌کشیدند. در سری دوم نیز که به تهیه‌کنندگی ناهید دل آگاه در حال پخش است آثاری همچون فرش باد، قدمگاه، پرده آخر، آن سوی آتش، چهارشنبه‌سوری، دونده، دندان مار، در مسیر تندباد، روبان قرمز، روسری آبی، روز سوم، سرزمین خورشید، شهر موش‌ها، شیر سنگی، طلسم، قرمز، قصه‌های بازار، کافه ترانزیت، گاو، آن ‌سوی آتش، گل‌های داوودی، مادر، مادیان، ماهی‌ها عاشق می‌شوند، مشق شب، نار و نی، یاد و یادگار، بچه‌های آسمان و عروس آتش مورد بررسی قرار می‌گیرند. هر یک از این قسمت‌ها همچون یک بسته کاملی هستند که تاریخچه یک فیلم را مستندسازی می‌کنند و آن را نه صرفا در حافظه تاریخی مخاطبان که در حافظه تصویری سینما به ثبت می‌رساند. یکی از بخش‌های جذاب این مستند به بازگویی تجربیات بازیگران و کارگردان از فیلم مورد نظر برمی‌گردد. گاهی برخی از آنان از حضور در یک فیلم اظهار پشیمانی می‌کنند یا آن که نسبت به فرآیند تولید آن نقد دارند یا به طور کلی به درک دیگری از فیلم رسیده‌اند این مساله درباره کارگردان‌ها نیز صدق می‌کند. اینجاست که دیدگاهای هرمنوتیکی درباره هنر مصداق پیدا می‌کند به این معنی که گذر زمان ممکن است تاویل فیلم و تجربه شخصی هنرمند را درباره اثری که ساخته یا در آن مشارکت داشته است، تغییر دهد. مثلا در مستند فیلم «گاو» جمشید مشایخی پس از سال‌ها برخی از مسائل تولید این فیلم را به نقد کشید. عنصر دیگری که در این مجموعه مستندها برجسته است و شاید در جایی دیگر هم فرصت طرح آن نباشد واکنش مخاطبان درباره یک فیلم خاص است. به عنوان مثال بسیاری از مردم خوزستان نسبت به فیلم عروس آتش خسرو سینایی انتقاد داشتند و آن را توهین به فرهنگ و رسم و رسومات خود می‌دانستند یا مردم منطقه‌ای که فیلم «گاو» در آنجا تهیه شده نسبت به اتفاقاتی که در زمان تولید این فیلم وجود داشت معترض بودند. در این مستند، حاشیه‌های جذاب‌تر از متنی وجود دارد که یک فیلم را در سویه رسانه‌ای آن بازنمایی می‌کند و دیدگاه‌های متفاوت و گاه متضادی را درباره یک اثر سینمایی ارائه می‌دهد. از این روست که نمی‌توان یک فیلم را یک تجربه دانست بلکه تجربه‌ها و تاویل‌های گوناگونی در آن نهفته است که قدرت سینما، زیبایی‌شناسی، جامعه‌شناختی و تاثیرات پیرامونی آن را در حافظه جمعی یک ملت، بازنمایی کرده و به خاطره‌ای نوستالژیک بدل می‌کند.

رضا صائمی / جام‌جم