کشتی‌های فرسوده تهدیدی جدی برای محیط زیست

افزایش تعداد شناورهای مختلف و حجم تردد آنها، باعث ورود آلاینده‌های مختلف به اکوسیستم دریا و متعاقب آن آلودگی دریا شد. از سوی دیگر با گسترش استفاده از بخش حمل و نقل دریایی در طول زمان کشتی‌های با طول عمر زیاد و فرسوده نیاز به از رده خار ج شدن و اوراق کردن داشتند که به دنبال آن انتشار آلاینده‌های زیست‌محیطی ایجاد شد و سازمان‌های بین‌المللی و کارشناسان را به فکر ایجاد برنامه مدیریت زیست‌محیطی انداخت. به طوری که از سال 1954 آلودگی دریا از جانب کشتی‌ها برای همیشه در دستور کار سازمان‌های بین‌المللی قرار گرفت و سازمان دریانوردی بین‌المللی (IMO) به عنوان سازمان مرجع برای مقابله با آلودگی‌های دریا تعیین شد.

این سازمان وابسته به سازمان ملل متحد است و بر صنعت کشتیرانی نظارت می‌کند. آیمو سطح ایمنی دریاها را بهبود بخشیده است و از آلودگی دریا جلوگیری می‌کند، این سازمان بیش از 130 عضو در جهان دارد و مقر آن در لندن است و ایران نیز از سال 1964 عضو آن شده است.

در سال 1973 هیات‌های نمایندگی تحت نظر آیمو، جلسه‌ای را تشکیل دادند و با بررسی کنوانسیون‌های بین‌المللی در زمینه جلوگیری از آلودگی کشتی‌ها پیشنهاداتی را ارائه کردند که این اجلاس به کنوانسیون مارپول 1973 موسوم است. کنوانسیون مارپول بزرگ‌ترین اقدامی بود که تا آن موقع در جهت مقابله با آلودگی کشتی‌ها صورت پذیرفت. لذا اهداف این کنوانسیون تنها به نفت محدود نمی‌شود بلکه با مواد شیمیایی که به صورت فله حمل می‌شد و همچنین کالاهای خطرناک به صورت بسته‌بندی و نیز فاضلاب‌ها و دیگر فضولات نیز ارتباط می‌یافت.

مقوله اوراق کردن کشتی‌ها به دفعات مورد توجه خاص کمیته حفاظت از محیط زیست دریایی سازمان دریانوردی بین‌المللی قرار گرفت و از سال 1998 به دلیل فعالیت‌های گروه صلح سبز جهانی، این مقوله در دستور کار آیمو قرار گرفته است.

اما تنها در سال‌های اخیر آیمو به طور مشخص روی مقوله اوراق کردن کشتی‌ها متمرکز شده است ولی فرآیند تصمیم‌گیری این سازمان هنوز کند است، با این حال در 2 سال اخیر آیمو به طور قاطعانه پیگیری مساله را از سر گرفته و قوانین بین‌المللی اسکراپ کشتی را توسعه داده است. به این ترتیب کنوانسیون بازیافت ایمن و سازگار با محیط زیست کشتی‌ها موسوم به کنوانسیون هنگ کنگ در اردیبهشت 1388 در شهر هنگ‌کنگ با حضور اعضای سازمان بین‌المللی دریانوردی به تصویب رسید.

تمام کشتی‌ها و شناورهای بزرگ به طور معمول پس از 25 تا 30 سال به پایان عمر کشتیرانی می‌رسند و به دلیل فرسودگی، کاهش ایمنی و کارایی در عمل غیرقابل استفاده می‌شوند. شناورهای فرسوده و اسقاطی و از رده خارج به دلیل عدم کارایی در کشتیرانی و صرف هزینه‌های گزاف نگهداری و تعمیر، همچون توده‌های عظیمی از زباله‌های سمی و خطرناک، معضل بزرگی برای صاحبان صنعت کشتی‌سازی و کشتیرانی محسوب می‌شوند. مشکل تعدد کشتی‌های فرسوده باعث به وجود آمدن صنعت جدید اوراق کردن کشتی‌ها شد.

هدف اصلی این صنعت که گاهی به اشتباه اسکراپ کشتی نامیده می‌شود، دستیابی به فولاد خالص و گرانبهای موجود در پیکره کشتی‌ها و بازیافت آن است که حدود 95 درصد وزن آنها را تشکیل می‌دهد. صنعت اوراق کردن کشتی در سال 1970 در اروپا متمرکز بود، اما به دلیل افزایش سطح استانداردهای ایمنی، بهداشت و محیط زیست در اروپا این صنعت از سال 1980 به مناطق آسیایی فقیرتر منتقل شد که اکنون سالانه حدود 600 تا 700 شناور بزرگ برای اوراق شدن به این مناطق فرستاده می‌شوند.

مهم‌ترین آلاینده‌های حاصل از این مواد و ترکیبات باقیمانده از کشتی که حین و بعد از عملیات اوراق کردن کشتی بشدت باعث الودگی دریا، رودخانه و ساحل می‌شوند و شیلات و کشاورزی محلی را تقریبا ناممکن می‌کند، شامل فلزات سنگینی مانند جیوه، سرب، آرسنیک و کروم، آلاینده‌های آلی پایدار شامل هیدروکربن‌های چند حلقه‌ای آروماتیک، بی‌فنیل‌های چند کلره، ترکیبات تری‌ بوتیلتی و دیوکسین‌هاست. همچنین مواد نفتی، بیوسیدها، دود و گازهای سمی نیز از دیگر آلاینده‌های خطرناک است. همچنین ورود ارگانیسم‌های دریایی از نقاط مختلف جهان توسط آب توازن کشتی‌ها نیز نوعی آلاینده بیولوژیکی محسوب می‌شود که تعادل اکولوژیکی بوم سازگان ساحلی را به خطر می‌اندازد. مطالعات صلح سبز جهانی، تجمع بالای مواد نفتی و انواع مواد سمی در آب و رسوبات ناشی از کشتی‌های فرسوده را ثابت کرده است. به طوری که نمونه‌های خاک برداشت شده، مقادیر زیادی از مواد سمی از قبیل فلزات سنگین، بی فنیل‌های چند کلره و تری بوتیلتین‌ها را نشان می‌دهد.

بسیاری از آلاینده‌ها تا چندین سال در بستر و رسوبات ساحلی باقی می‌مانند و باعث از هم گسستگی زنجیره‌های شبکه غذایی اکوسیستم ساحلی می‌شوند، به طوری که حتی اگر فعالیت کارخانه‌های اوراق کردن کشتی در سواحل متوقف شوند، تمرکز و تجمع بالای برخی آلاینده‌ها مانند تری بوتیلتین در رسوبات دریایی و بنابر این شبکه غذایی در 10 تا 20 سال آینده باقی خواهد ماند. نواحی ساحلی به عنوان بستر فعالیت‌های این صنعت، به لحاظ تنوع بالای زیستی جانوری و گیاهی و گوناگونی فرم‌های مختلف هیدرولوژیک مانند خورها، مصب‌ها، خلیج‌ها، مناطق جزر و مدی، پهنه‌های گلی و تالاب‌های ساحلی از ارزش‌های اکولوژیکی بسیاری برخوردار هستند و از آنجایی که ساحل مرز بین خشکی و دریا محسوب می‌شود به عنوان یک اکوتون از حساسیت زیادی برخوردار است و در برابر انواع آلودگی‌ها و تعرض‌ها بسیار آسیب‌پذیر و شکننده است به طوری که آلودگی‌های ناشی از آلاینده‌ها و پسماندهای صنعت اوراق کردن کشتی باعث مرگ و میر آبزیان مختلف ازجمله انواع بارناکل (چسبنده‌ها)، جلبک‌ها و علف‌های دریایی، لارو صدف‌های دو کفه‌ای و آبسنگ‌های مرجانی می‌شود و آسیب‌های جدی به ماهی‌ها، خرچنگ‌ها و میگوها وارد می‌کند و منجر به تخریب زیستگاه‌های پرندگان دریایی، آبزی و کنار آبزی و محل‌های تخمگذاری لاک پشتان دریایی می‌شود، همین طور حیات رویشگاه‌های ساحلی را به مخاطره می‌اندازد و زندگی تمام زیستمندان ساحلی را بشدت تهدید می‌کند.

بنابر این با توجه به این مهم که سالانه تعداد کشتی‌هایی که بایستی اسکراپ شوند، افزایش می‌یابند و تخمین زده می‌شود بین 2000 تا 3000 کشتی در سال اوراق و از رده خارج خواهند شد بیشترین خطر، سواحل کشورهای آسیایی فقیر را تهدید می‌کند که آن نیز به دلیل پایین بودن سطح استانداردهای بهداشت، ایمنی و محیط زیست و همین طور فشار جمعیت و کاهش اشتغال و دستمزد ناچیز کارگران در کشورهای آسیایی فقیرتر است. از این‌رو، این زباله‌های سمی شناور باید اساسا در سواحل کشورهای سازنده این شناورها اوراق شوند که به دلیل افزایش سطح استانداردهای ایمنی، بهداشت و محیط زیست و وضع قوانین و ضوابط سخت در کشورهای پیشرفته، این صنعت آلوده همچون دیگر زباله‌های ارسالی از سوی آنها، متوجه مناطق فقیرتر جهان ازجمله آسیاست. از این‌رو به نظر می‌رسد تنها راه‌حل پیشگیرانه در کوتاه‌مدت در چنین کشورهایی، ارزیابی اثرات زیست‌محیطی صنعت اوراق کردن کشتی، قبل از استقرار این صنعت در ساحل باشد که بایستی براساس برنامه مدیریت محیط زیست در سواحل با توجه به توان و ظرفیت اکولوژیکی ساحل، مکان‌یابی و راه‌اندازی شود تا آلودگی و تخریب محیط زیست ساحلی به حداقل ممکن کاهش یابد.

با توجه به شناسایی حدود 50 کشتی در جهان که بایستی بزودی اسکراپ و اوراق شوند، توده‌های عظیمی از زباله‌های سمی، سواحل برخی از کشورهای آسیایی و حتی ایران را تهدید می‌کند که باید بسرعت با اتکا به مستندات قانونی مرتبط از ورود این صنعت به سواحل ایران جلوگیری به عمل آورد.

مسعود ابوال‌شیخی