سپرده‌گذاری ذخایر ارزشمند در بانک زیستی

 به طوری که توجه به تنوع عظیم موجود در میان گونه‌های جانوری، گیاهی، میکروارگانیسم‌ها و کاربرد آنها یکی از شاهراه‌های اصلی محسوب می‌شود که می‌تواند به توسعه پایدار ملی منجر شود.

با توجه به اهمیت این ذخایر، مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران با فرمان رهبر معظم انقلاب سال 1386 در جهاد دانشگاهی پایه‌گذاری شد و بخش بانک سلول‌های انسانی و جانوری آن به عنوان یکی از بانک‌های چهارگانه هفته گذشته با حضور معاون علمی و فناوری رئیس‌جمهور، رئیس جهاد دانشگاهی و جمعی از مدیران و پژوهشگران این نهاد راه‌اندازی شد.

دستیابی به مرکزی پیشتاز برای توسعه دانش، فناوری و افزایش کیفیت زندگی و سلامت و حفظ تنوع زیستی در کشور و عرضه به جامعه جهانی به عنوان اصلی‌ترین چشم‌انداز مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران در نظر گرفته شده است.

برای جلوگیری از انقراض گونه‌های گیاهی و جانوری یا اصلاح آنها، مراکزی تحت عنوان بانک‌های ژنتیکی در کشورهای پیشرفته جهان کاملا جایگاه خود را پیدا کرده‌اند. وجود چنین مراکزی از مدت‌ها پیش در کشور ما هم مطرح بوده تا با کمک آنها بتوانیم از گونه‌های در معرض انقراض و موجوداتی که در فهرست قرمز قرار دارند، نمو نه‌هایی داشته باشیم و به این ترتیب از میراث تاریخی خود حراست کنیم. به همین دلیل راه‌اندازی بانک سلول‌های انسانی و جانوری مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران را باید گام جدیدی برای ورود به عرصه‌های جدید علم دانست.

هدف اصلی این مرکز ارتقای فعالیت‌های ملی در زمینه‌های جمع‌آوری، نگهداری و مطالعه منابع زیستی است و بر این اساس، ضمن پشتیبانی از مراکز ذخایر زیستی کشور و ایجاد شبکه ملی ذخایر زیستی، در تلاش است تا به مرکزی پیشتاز به منظور گردآوری، تکمیل، ساماندهی، استاندارد سازی و حفظ ذخایر زیستی و ژنتیکی برای توسعه دانش، فناوری و افزایش کیفیت زندگی و سلامت و حفظ امنیت غذایی، منابع طبیعی و تنوع زیستی کشور تبدیل شود.

بانک سلول‌های انسانی و جانوری یکی از بانک‌های چهارگانه مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران است.به گفته دکتر سید ابوالحسن شاهزاده فاضلی، رئیس این مرکز که در مراسم راه‌اندازی آن سخن می‌گفت، از اهداف اصلی زیست بانک‌ها جمع‌آوری و تهیه نمونه‌های زیستی، شناسایی و تعیین هویت، طبقه‌بندی و ثبت نمونه‌ها، ذخیره‌سازی، توزیع نمونه‌ها و ارائه خدمات آموزشی، تخصصی و تحقیقاتی است. در واقع اهمیت این مراکز به نقش آنها در توسعه علوم زیستی مربوط می‌شود.

رئیس مرکز ملی ذخایر ژنتیک و زیستی ایران درباره سابقه چنین بانک‌هایی در کشور افزود: در داخل کشور نیز وزارت جهاد کشاورزی، وزارت علوم، ‌تحقیقات و فناوری، وزارت بهداشت،‌ درمان و آموزش پزشکی، وزارت نفت،‌ سازمان حفاظت محیط زیست و جهاد دانشگاهی ازجمله مراکزی هستند که اقداماتی را در خصوص زیست بانک‌ها انجام داده‌اند.

اما نقطه آغاز حرکت مرکز ما،‌ طرحی بود که پس از تایید شورای عالی زیست فناوری و دفتر همکاری‌های فناوری ریاست جمهوری با دستور رهبر معظم انقلاب در ایران ارائه شد.

گامی جدید در ورود به عرصه‌های نوین علمی

ایجاد مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و بانک‌های سلولی آن به همت محققان جهاد دانشگاهی را می‌بایست گامی در ورود به عرصه‌های نوین علمی دانست. دکتر نسرین سلطانخواه ضمن بیان این مطلب در مراسم افتتاح بانک سلول‌های انسانی و جانوری اظهار کرد: همراه با همه اتفاقات وحرکت‌های علمی خوبی که در جهاد دانشگاهی صورت گرفته، امروز شاهد گام جدیدی هستیم و امیدواریم شاهد موفقیت‌های بیشتری هم در جهاد دانشگاهی باشیم.

معاون علمی و فناوری رئیس‌جمهور، با اشاره به افتتاح بانک سلول‌های انسانی و جانوری در مرکز گفت: راه‌اندازی این بانک گام جدیدی برای ورود به عرصه‌های نو از علم است و هرچه می‌گذرد، بیش از پیش به ضرورت چنین بانک‌هایی و حفظ آنها پی می‌بریم. در حوزه گیاهی و جانوری برای جلوگیری از انقراض گونه‌ها یا اصلاح آنها لازم است بانکی را داشته باشیم و در واقع وجود این قبیل بانک‌ها همانند این است که از میراث تاریخی خود حراست کنیم. خوشبختانه تاکنون در زمینه علمی به توفیقاتی دست یافته‌ایم تا از سلول‌هایی که در بانک‌ها وجود دارد استفاده کنیم. به عنوان مثال دانشمندان ما دریافته‌اند که از خون بندناف جنینی می‌توانند دریابند که در بزرگسالی فرد به دیابت مبتلا می‌شود یا خیر، که از همین حالا پیشگیری و درمان را آغاز کنند و در واقع افق‌های جدیدی را برای درمان و دستیابی به گونه‌های بهتر فراهم کنند و به عبارتی راه را برای زندگی بهتر و سالم‌تر‌ هموار می‌سازد.

سلطانخواه تصریح کرد: یکی از مهم‌ترین وظایف زیست بانک‌ها این است که استاندارد‌‌سازی خوبی را ارائه کنند تا پس از گذشت زمان سلول‌ها خاصیت خود را از دست ندهند و در نهایت تمام آنهایی که داخل این شبکه هستند، ملزم به رعایت این استانداردها باشند. بنابراین لازم است شبکه مجازی از اطلاعات این بانک سلولی ایجاد شود.

وی افزود: معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری حمایت و پشتیبانی خود را همانند گذشته برای پیشبرد امور مربوط به ایجاد و توسعه این بانک سلولی ادامه می‌دهد تا بتوانیم در زمینه شبکه‌‌سازی و هماهنگی موفق باشیم. پیشنهاد می‌کنیم در ستاد توسعه زیست فناوری، کمیته‌ای به عنوان بانک سلولی راه‌اندازی شود و در بحث شبکه‌‌سازی سایرین نیز ترغیب شوند و بپذیرند که این هماهنگی صورت ‌گیرد.

از آنجا که انجام ماموریت و رسیدن به اهداف مورد نظر این مرکز، می‌تواند به رشد و توسعه فناوری‌ها و علوم نوین، حفظ ذخایر زیستی و ژنتیکی کشور، زمینه‌‌سازی پیگیری حقوقی و ایجاد زیرساخت مناسب علمی، اقتصادی، بهداشتی و درمانی منجر شود، بنابراین ایجاد مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و بانک‌های سلولی آن را می‌توان گامی در جهت ورود به عرصه‌های نوین علمی خواند.

فراهم کردن زیرساختی مطمئن برای پیشبرد علوم زیستی

بانک سلول‌های انسانی و جانوری مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران در نخستین گام تلاش کرد با جمع‌آوری نظرات و ایده‌های تمامی پژوهشگران علاقه‌مند و همچنین اطلاعات مربوط به بانک‌های سلولی موجود در کشور به ارزیابی کامل وضعیت موجود بپردازد. شناسایی توانمندی‌های مراکز مختلف و ارائه اطلاعات مدون از طریق شبکه ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی کشور، یکی از فواید این طرح است که علاوه بر جلوگیری از موازی‌کاری‌ها به دسترسی راحت‌تر و کامل پژوهشگران به این اطلاعات می‌انجامد. همچنین از این طریق شناسایی نیازهای سازمان‌ها، مراکز و محققان تسهیل می‌شود که این مهم می‌تواند برنامه‌ریزی برای رفع نقایص موجود و پیشبرد اهداف مربوط به چشم‌انداز زیست فناوری سلامت و محیط زیست را امکان‌پذیر کند.

به گفته شاهزاده فاضلی این طرح در 3 مرحله انجام می‌شود. در کوتاه‌مدت زیرساخت اولیه بخش بانک سلول‌های انسانی و جانوری شکل می‌گیرد و تجربه کافی برای شروع خدمات کشف می‌شود. بنابراین طرح‌های ارائه شده برحسب اولویت‌های تحقیقاتی و نیاز کشور در هر یک از زمینه‌های مربوط به کار بانک برگزیده می‌شوند تا نقطه شروعی برای کسب تجربه ارائه خدمات و آغاز فعالیت برای هر حیطه به وجود آید، سپس در طول برنامه‌های میان‌مدت و درازمدت فعالیت‌ها گسترش می‌یابد تا بتدریج تمامی نیازهای اساسی کشور را در بر گیرد.

انجام این ماموریت و رسیدن به این اهداف می‌تواند به رشد و توسعه فناوری‌ها و علوم نوین، حفظ ذخایر زیستی و ژنتیکی کشور، زمینه‌سازی پیگیری حقوقی و ایجاد زیرساخت مناسب علمی، اقتصادی، بهداشتی و درمانی منجر شود.

اما میکروارگانیسم‌ها از جمله ذخایر زیستی هستند که اهمیت پرداختن به آنها باعث شده تا بخش دوم این مرکز را به خود اختصاص دهند. هدف این بخش به عنوان هسته مرکزی کشور شناسایی، جمع‌آوری و نگهداری ذخایر زیستی ملی (میکروارگانیسم‌ها) و ارائه خدمات و اطلاعات به پژوهشگران و مراکز تحقیقاتی مرتبط است. اهمیت وجود چنین بخشی از آنجا مشخص می‌شود که بدانیم تاکنون تمامی پیشرفت‌هایی که در زمینه بیوتکنولوژی صورت گرفته است، تنها با شناسایی یک درصد از میکروارگانیسم‌ها بوده و هنوز مسیری طولانی برای شناسایی تمامی میکروارگانیسم‌های بومی پیش‌رو قرار دارد.

بخش بیولوژی گیاهی نیز یکی دیگر از بخش‌های چهارگانه مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران است. هدف این بخش تعیین کمربند جغرافیایی فلات ایران به منظور ساماندهی، جمع‌آوری، حفظ و بهره‌برداری از ذخایر توارث گیاهی، حمایت از مراکز نگهداری تنوع زیستی و توسعه دانش، فناوری و ایجاد شبکه اطلاعات علمی برای ارائه خدمات و اطلاعات به محققان و مراکز تحقیقاتی مرتبط است.

و در نهایت بخش بیولوژی مولکولی به عنوان چهارمین بخش این مرکز به کارگیری فناوری پیشرفته برای شناسایی، ارزیابی و ذخیره‌‌سازی مواد ژنتیکی در راستای اولویت‌های مرکز و کمک برای دستیابی به توسعه پایدار ملی را در دستور کار خود دارد.

بهاره صفوی