تئاتر‌مدرسه‌،بی‌نیاز ‌از‌پول

در جهان امروز، تئاتر چه نقشی در تعلیم و تربیت کودکان و نوجوانان ایفا می‌کند؟

تعلیم و تربیت به کمک نمایش در چند محور مطرح می‌شود. اول از همه باید به رفتارهای نمایشی والدین و مربیان توجه کرد که در فرآیند آموزش می‌تواند راهگشا باشد. آمیختن آموزش با نمایش می‌تواند دیوارهای میان آموزگار و آموزش‌پذیر را بردارد و تعلیم و تربیت را از حالت خشک و نصیحت گونه‌اش خارج کند.

اما در این تئاتر، کودکان نقشی ندارند.

خب این بخشی از نقش تئاتر در تعلیم و تربیت است. در بخش دیگر، خود کودکان و نوجوانان هستند که نمایشی را اجرا می‌کنند و از طریق آن آموزش می‌بینند.

منظورتان اجرای تئاتر در مدارس است؟

هم در مدرسه و هم در خانه. تاکید می‌کنم که در ایران در هر دوی این حوزه‌ها کم کار کرده‌ایم. بویژه اجرای تئاتر در منزل که به هیچ‌وجه متداول نیست؛ در حالی که در جهان سابقه‌ای طولانی دارد. در اسپانیای قرن 17 و 18 تئاتر در حیاط خانه‌ها اجرا می‌شده و این سنت در قرن‌های بعدی در کشوری چون روسیه نیز پی گرفته شده است.

برای مثال، کارگردان و تئوری‌پردازی چون استانیسلاوسکی در خاطرات خود از چگونگی تولید اجرای تئاتر در صحنه کوچک خانگی خودش در کودکی می‌گوید و این‌که رفتن به تئاتر جایزه‌ای بوده که از سوی پدرش به بچه‌ها داده می‌شده است.

آیا امروز هم اجرای تئاتر خانوادگی در جهان همچنان رونق دارد؟

امروز در اروپا و بویژه در آمریکا، نوع خاصی از تئاتر خلاق به طور جدی به خانه‌ها رفته است که در تعلیم و تربیت نقش عمده‌ای دارد.

ویژگی‌های این نوع تئاتر خانگی چیست؟

در این تئاتر خلاق، والدین همراه کودکان هستند و نه رهبر آنان. تولید تئاتر از سوی کودک و در محلی که او در خانه انتخاب می‌کند و به کارگردانی و هدایت او صورت می‌گیرد. والدین در این تئاتر در اختیار کودکان و نوجوانان قرار می‌گیرند و البته نقش‌هایی را بازی می‌کنند.

در تئاتر خانگی کودکان و نوجوانان نصیحت و پند و اندرز مستقیم صورت نمی‌گیرد و والدین دخالت مستقیمی ندارند. البته در زمانی که به والدین فرصت داده می‌شود، آنان می‌توانند با زیرکی تاثیرات تربیتی خودشان را به جای بگذارند.

تئاتر در مدرسه چه جایگاهی می‌تواند داشته باشد؟

درستش همین است که بگوییم تئاتر چه جایگاهی می‌تواند در مدرسه داشته باشد؛ چون در حال حاضر به فراموشی سپرده شده است و خبری از آن نیست.

منظورتان در مدارس کشور ماست؟

بله. متاسفانه ما در مدارس خودمان به نقش و اهمیت تربیتی تئاتر بها نمی‌دهیم.

پس پرسش را این‌گونه مطرح می‌کنم. تئاتر در نظام آموزش و پرورش امروز جهان چه جایگاهی دارد؟

در آموزش و پرورش نوین، تئاتر و فعالیت‌های هنری به موازات دروس دیگر و شاید برتر از آنها مطرح هستند.

همچنین فعالیت‌های نمایشی دانش‌آموزان در تصمیم‌گیری معلمان و مربیان درباره ادامه تحصیل بچه‌ها تعیین کننده است.

منظورتان از تصمیم‌گیری مدرسه درباره ادامه تحصیل دانش‌آ‌موزان چیست؟

برای مثال، کسی که می‌‌خواهد به سطوح بالاتر آموزش عمومی وارد شود یا به دانشگاه برود، در پذیرش او مواضع و علایق هنری‌اش مهم قلمداد شده و به دقت بررسی و ارزیابی می‌شود.

برای ادامه تحصیل در رشته‌های هنری و ادبی این ارزیابی صورت می‌گیرد؟

نه، برای ادامه تحصیل در هر رشته‌ای. حتی اگر دانش‌آموزی بخواهد وارد دانشکده فنی هم شود، علایق هنری او مورد توجه مسوولان و مدیران آموزشی قرار می‌گیرد. در رشته‌های هنری، ادبی، علوم انسانی و بویژه برای ادامه تحصیل در دوره‌‌های تربیت مدرس و آموزگار و کارشناسان تعلیم و تربیت، این ارزیابی علایق هنری، اهمیت مضاعف می‌یابد.

در سال‌های گذشته همکاری‌هایی با وزارت آموزش و پرورش داشته‌اید. هیچ‌گاه به مسوولان و مدیران این وزارتخانه، اهمیت تئاتر را یادآور نشدید؟

در هر فرصتی این کار را کرده‌ام و درکتاب‌ها و مقالات خود بارها بر ضرورت توجه به تئاتر انگشت نهاده‌ام.

زمانی که عضو شورای هنر وزارت آموزش و پرورش بودم، طرحی را به وزیر وقت پیشنهاد کردم که تئاتر جزو واحدهای درسی دانش‌آموزان قرار بگیرد. این طرح را باید فراتر از بحث دروس هنری مدارس بررسی کرد و به آن بها داد. تئاتر می‌تواند در رشد شخصیت کودک و نوجوان و تربیت اجتماعی او بسیار موثر باشد.

بگذارید همین‌جا بحث تعلیم را از تربیت جدا کنیم و بر وجوه پرورشی و تربیتی تئاتر در مدارس متمرکز شویم.

تئاتر از ابتدای پیدایش در قرن 5 پیش از میلاد، با هدف دینی و پیگیری اصول تربیتی جامعه به وجود آمده و راهش را در 25 قرن ادامه داده است.

امروز، سازمان جهانی یونسکو هم که طی چند سال اخیر تربیت شهروند موفق را سرلوحه فعالیت‌هایش قرار داده است، تئاتر را به عنوان یکی از بهترین و موثرترین امکانات تربیتی می‌داند.

در همین خصوص در حوزه تربیتی دانش‌آموزان هم باید به کارکردهای روانشناسانه و اجتماعی تئاتر توجه کنیم. برای مثال کودکی که خودخواه است، در تئاتری که حتی نقش اول را بازی می‌کند، یاد می‌گیرد باید در زمان‌ها و مواقعی کنار بایستد و فرصت را به دیگران بدهد یا کودکانی که خجالت می‌کشند، با مشارکت در تولید یک تئاتر، این عارضه را از خودشان دور می‌کنند.

بسیاری از معضلات اجتماعی وقتی در قالب یک داستان و تئاتر به اجرا گذاشته و طرح می‌شوند، به طور مستقیم و غیر مستقیم بر مجریان، بازیگران و مخاطبان تاثیر جدی می‌گذارند.

با این شرایط باید بهتر و بیشتر از گذشته از تاثیرات تربیتی تئاتر در مدارس بهره بگیریم.

تئاتر در حوزه آموزش و تعلیم هم می‌تواند نقش‌آفرینی کند؟

بله. بسیاری از مباحث درسی و آ‌موزشی، بویژه آنهایی را که در حوزه علوم انسانی و تاریخ و جغرافیا قرار می‌گیرند، می‌توان در قالب نمایش و تئاتر به دانش‌آموزان انتقال داد. این شیوه آموزش بسیار موثرتر از روش‌های مستقیم شفاهی است و کودکان بهتر از آن استقبال می‌کنند.

به عنوان نمایشنامه‌نویس، کارگردان و مدرس تئاتر که بخش عمده‌ای از توان خود را در حوزه تئاتر کودک و نوجوان صرف کرده است، این مخاطبان و نیازهای آنان را چگونه ارزیابی می‌کنید؟

اجرای نمایش کودک بسیار سخت‌تر از گونه‌های دیگر تئاتر است، زیرا مخاطب کودک صادق‌تر و خلاق‌تر از بزرگ‌تر‌هاست و برخلاف انتظار براحتی فریب نمی‌خورد.

تئاتر کودک و نوجوان مثل هر پدیده فرهنگی دیگر توسط مخاطبش توجیه می‌شود. به همین دلیل باید به سراغ کودکان برویم و پیش از هر چیز، آنان را درست بشناسیم.

نمایشنامه‌های ویژه کودک و نوجوان چه ویژگی‌هایی باید داشته باشند و آیا نویسندگان ما در این عرصه درست و اصولی حرکت کرده و قلم زده‌اند؟

واقعیت این است که ما در عرصه ادبیات نمایشی کودک و نوجوان هنوز جوان هستیم و با وجود تلاش و فعالیت نویسندگان نتوانسته‌‌ایم به نیازهای موجود پاسخ دهیم.

اول از همه باید توجه داشت وقتی به تئاتر کودک می‌پردازیم، نمی‌‌توانیم و نباید فانتزی را کنار بگذاریم. روان‌شناسی کودک و نوجوان در این راه به کمک می‌آید و باید نویسنده بر آن تسلط داشته باشد.

از سوی دیگر ما نباید خودمان را به بچه‌ها تحمیل کنیم و باید بپذیریم تنها راه ارتباط با آنان، دوستی و رفاقت است. زمانی ما در تئاتر می‌توانیم آنان را به عنوان مخاطب متقاعد کنیم که خودمان را در مقام داور یا معلم صرف قرار ندهیم. مخاطب کودک و نوجوان با آن که دانش محدودی دارد، اما حدود، محدودیت و خواست خود را می‌شناسد. آنان مضامین ویژه خود را دارند و ما نباید مفاهیم بزرگسالان را در نمایش‌های کودک و نوجوان به خوردشان بدهیم.

پس از بحث نمایشنامه‌های کودک و نوجوان، می‌رسیم به مشکلات و کمبودهایی که در مدارس کشورمان برای اجرای تئاتر داریم. در این باره صحبت کنید.

بسیاری از مدارس ما فاقد سالن و امکانات اجرای نمایش هستند. در بیشتر آموزشگاه‌ها،‌ مربی کارآزموده‌ای که بتواند تئاتر کار کند، نداریم. چون تئاتر را در برنامه‌های درسی نگنجانده‌اند، زمان طولانی را نمی‌توان برای تمرین و تولید یک نمایش صرف کرد. اعتبار ویژه‌ای هم برای تولید تئاتر در مدارس وجود ندارد. با این شرایط است که تئاتر در مدارس فراموش شده و از امکانات فراوان و گسترده تربیتی و آموزشی آن بهره نمی‌گیریم.

با این وضعیت، پس چرا وقت و توان خودتان را صرف نگارش و چاپ مجموعه کتاب نمایشنامه‌های کودک و نوجوان برای اجرا در مدرسه کرده‌اید؟

اتفاقا این مجموعه را به چاپ رسانده‌ام تا تئاتر کودک و نوجوان از سد همه این موانع بگذرد و به مدارس راه پیدا کند. در واقع به دنبال نوشتن نمایشنامه‌هایی بودم که بدون نیاز به امکانات فنی، مربیان تخصصی تئاتر، فضای زیاد و بودجه امکان اجرا شدن در مدارس را پیدا کنند. از همین روی نام این مجموعه را نمایشنامه‌های آسان گذاشتم که البته هم قابلیت اجرا در کلاس درس و هم صحنه تئاتر را دارند.

آیا این مجموعه همین 10 جلدی است که تاکنون منتشر شده است؟

نه. این مجموعه در واقع شامل 125 نمایشنامه در قالب 25 جلد است که تاکنون 10 جلد آن به بازار نشر آمده و در طول 2 سال گذشته به چاپ چهارم رسیده است.

ویژه چه مقطع تحصیلی است؟

2 جلد برای کودکان مهدکودک و دانش‌آموزان ابتدایی، 3 جلد ویژه مقطع راهنمایی و 5 جلد آن مناسب دانش‌آموزان دبیرستانی است.

در نوشتن این نمایشنامه‌ها، چه دغدغه‌های تربیتی و آموزشی را لحاظ کردید؟

در این نمایشنامه‌ها به ارزش‌های تربیتی مورد توجه جامعه و مدرسه توجه جدی شده است. همچنین در آنها به بحث آموزش به طور غیرمستقیم پرداخته‌ایم تا به عنوان یک رسانه کمک آموزشی هم مورد استفاده قرار بگیرد.

علاوه بر اینها، تنظیم نمایشنامه‌ها به گونه‌ای است که خود دانش‌آموزان بتوانند در زمان بسیار کوتاهی، آنها را در محدوده و فضای ساده کلاس به اجرا در آورند.

یعنی خود دانش‌آموزان می‌توانند بدون داشتن دانش هنری و تجربه کار نمایشی، از این متون استفاده کنند؟

اصولا فلسفه نگارش و چاپ این مجموعه همین بوده است. برای نیل به این مقصود، هر نمایشنامه 3 بخش ضمیمه دارد که مربیان و دانش‌آموزانی را که تا به حال تئاتر کار نکرده‌اند، راهنمایی می‌کند.

در بخش اول با عنوان طرح پیشنهادی برای کارگردانی و بازیگری، هر نمایشنامه براساس قابلیت‌های محدود کلاس درس کارگردانی و حتی میزانسن‌های آن طراحی شده است.

تکلیف میز و نیمکت‌ها و دیگر عناصر کلاس درس در طراحی شما چه می‌شود؟

اتفاقا آنها را به کار می‌گیریم. هر کلاسی دارای در ورودی، پنجره، راهروی بین نیمکت‌ها، تخته‌سیاه، میز و صندلی معلم و سطل‌زباله است که از همه آنها برای تولید افکت، پنهان شدن بازیگر، ورود و خروج شخصیت‌ها و... استفاده می‌کنیم.

از همه اینها مهمتر، دانش‌آموزان کلاس هستند که علاوه بر تماشاچی بودن، در اجرای نمایش نیز همراهی و همکاری‌ آنان پیش‌بینی شده است.

در بخش ضمیمه دوم، شخصیت‌های نمایش را تحلیل می‌کنیم. با این کار هر بازیگری می‌داند چه شخصیتی را باید بازی کند و توقع نمایشنامه از او چیست.

اما بخش دیگر ضمیمه هر نمایشنامه، ربطی به اجرای آن ندارد. چرا این بخش را با عنوان گفتگوی پیش‌‌از اجرا به متن الصاق کرده‌اید؟

در این بخش، تم اثر معرفی و درباره آن گفتگو شده است تا ضمن آشنایی گروه مجری با حرف اصلی نمایشنامه، چنانچه مربی بخواهد پس از اجرا یا پیش از آن درباره متن صحبت کند، آگاهی لازم را داشته باشد.

در این خصوص، جملات قصاری از حضرت رسولص‌، امام علیع و دیگر شخصیت‌های مذهبی و متفکر جهان در ارتباط با موضوع نمایشنامه ارائه کرده‌ام.

با این حال اجرای یک نمایش، نیازمند دانش و اطلاعات بیشتری است که مربی و دانش‌آموز باید از آن آگاه باشند.

اصول کلی مربوط به بازیگری و کارگردانی مثل چگونگی استقرار در مقابل تماشاگران، نحوه بیان جملات و... در ‌بخش مجزای راهنمای اجرا که در اول کتاب آمده، توضیح داده شده است.

به این ترتیب همه شرایط برای تولید تئاتر متناسب با شرایط و امکانات مدارس ایران فراهم است.

با این که بیشتر در عرصه تئاتر کودک و نوجوان قلم زده‌اید، برای بزرگسالان هم آثاری را به چاپ رسانده‌اید. درباره آنها توضیح دهید؟

نمایشنامه‌های دیگری را در 8 کتاب گرد آورده‌ام که شامل 13 اثر است. در این میان 2 جلد از این مجموعه 8 تایی، برای بزرگسالان است که 5 نمایشنامه را دربرمی‌گیرد.

و اثر در دست چاپ؟

2 کتاب را با عنوان‌های «تربیت به کمک داستان» و «تربیت به کمک نمایش» آماده چاپ کرده‌ام. در کتاب اول حدود 50 شیوه داستان‌گویی با هدف تربیت پیشنهاد شده است و توضیح داده‌ام که به طور عملی چطور می‌شود از داستان در جهت تربیت کودکان و نوجوانان استفاده کرد.

و حرف آخر درباره تئاتر و مدرسه؟

الان آموزش و پرورش تعداد زیادی نمایشنامه چاپ می‌کند که متاسفانه بسیاری از آنها تئاتر محسوب نمی‌شود و تعداد زیادی هم در مدارس قابل اجرا نیست. برای مثال در این آثار با متونی روبه‌رو می‌شویم که چند شخصیت پسر و دختر دارد. واقعا چگونه این نمایشنامه را چاپ و منتشر می‌کنیم و توجه نداریم که در مدارس ما، دختر و پسر مختلط نیستند و امکان اجرای چنین متن‌هایی وجود ندارد.

اگر بخواهیم به انتظار بنشینیم تا روزی مدارس ما دارای تالار نمایشی، امکانات فنی و بودجه تئاتر شوند، زمان گرانبهایی را از دست خواهیم داد. مجموعه نمایشنامه‌های آسان راهی است تا بتوانیم بدون دغدغه‌های مالی و فنی، تئاتر مدرسه را بدون نیاز به امکانات و بودجه راه‌اندازی کنیم.

نقش‌‌ هنرهای‌ نمایشی ‌در ‌تعلیم ‌‌و ‌تربیت

تئاتر آموزش و پرورش شرایط ویژه خود را داراست. مدرسه به عنوان دومین اجتماع خاص بعد از خانه، حساس‌ترین محل برای فراگیری رفتارهای اجتماعی و کاربردی کردن علوم با هدف بهبود کیفیت زندگی است. به همین علت، توجه به این تلاش فرهنگی و هنری خاص، به موازات آنچه از سوی مدرسان و مربیان محترم در کلاس‌ها‌ آموزش داده می‌شود، اهمیت ویژه‌ای دارد. واقعیت آن است که حجم و جدیت دروس، فرصت کافی برای پرداختن به رفتارهای اجتماعی دانش‌آموزان را کاهش می‌دهد.

مشارکت در فعالیت‌های جمعی، مسوولیت‌پذیری، شناخت حقوق خود، احترام به حقوق دیگران و آموزش امور اعتقادی و کاربردی زندگی را بیشتر باید در فعالیت‌های جمعی خارج از کلاس جستجو کرد و آنچنان که اثبات شده است، یکی از کوتاه‌ترین راه‌های دستیابی به این رفتارها پرداختن به فعالیت‌های تئاتری است. همه امور مهم حتی دروس علمی کلاس‌ها را هم می‌توان از طریق تئاتر آموزش داد.

ائمه معصوم ما نیز بر اهمیت تاثیر آموزش از طریق نمایش وقوف کامل داشته‌اند. نشان دادن طریقه صحیح وضو گرفتن توسط حضرت امام حسنع و امام حسینع به پیرمردی که بدرستی وضو نمی‌گرفت و نمایاندن روش صحیح خواندن نماز توسط حضرت علیع‌ به اجتماع حاضر در محضر رسول گرامی اسلام، تنها نمونه‌هایی از این بذل توجه است. قرآن کریم نیز برای تاثیر بیشتر کلام وحی، از داستان و درگیری نیروهای خیر و شر بهره بسیار برده است.

می‌توان از وجود تعداد قابل توجه فارغ‌التحصیلان تئاتر دانشگاه‌ها برای تولید تئاتر در آموزش و پرورش یاری جست. استقبال دانش‌آموزان از این فعالیت‌ها، وجود بیش از 2 هزار کانون فرهنگی و هنری و مراکز معتبر فرهنگی چون کانون پرورش فکری، در اختیار بودن ساختمان مدارس و کلاس‌های آن و مهم‌تر از همه در اختیار داشتن حدود 19 میلیون دانش‌آموز، شرایط مطلوب را برای انجام این فعالیت در آموزش و پرورش فراهم آورده است. به نظر می‌رسد حلقه مفقوده این زنجیر، برنامه‌ریزی اساسی برای درازمدت است.

مهدی یاورمنش