گذار به آینده‌ای پاک و پایدار

درهمین راستا، توافق راهبردی اخیر میان جمهوری اسلامی ایران و فدراسیون روسیه برای توسعه نیروگاه‌های هسته‌ای، یک نقطه عطف تاریخی محسوب می‌شود. این توافق، عزم ملی ایران برای اجرای سند چشم‌انداز ۲۰ ساله و هدف‌گذاری تامین ۲۰هزار مگاوات برق پاک از طریق انرژی اتمی را جدی‌تر می‌سازد. اما نکته متمایز این استراتژی، نه صرفا تمرکز بر یک نوع نیروگاه، بلکه اتخاذ یک رویکرد «دوگانه» است که نیروگاه‌های بزرگ‌مقیاس سنتی را با نوآوری‌های نسل جدید ترکیب می‌کند. این سرمقاله به تحلیل عمیق این استراتژی و جایگاه برق اتمی در تحقق امنیت انرژی و اهداف زیست‌محیطی ایران می‌پردازد.
     
اهمیت و جایگاه برق اتمی در توسعه
تلاش برای رسیدن به رشد و توسعه اقتصادی در تمامی جوامع منوط به مقوله انرژی است، به نحوی که می‌توان گفت انرژی موتور محرکه دستیابی به رشد و توسعه اقتصادی- اجتماعی است. درکنار توجه به مقولات رشد و توسعه اقتصادی و ابزارهای ملازم با این فرآیند، در چند دهه اخیر به مفهوم توسعه پایدار به عنوان وجه مطلوب توسعه توجه زیادی شده است. توسعه پایدار توسعه‌ای است که نیازهای حال حاضر را برآورده می‌کند، بدون این‌که توانایی نسل‌های آینده را برای برآوردن نیازهای خود به خطر بیندازد. در این میان مسائل مربوط به انرژی نقش تعیین‌کننده‌ای در شکل‌گیری بحث توسعه پایدار دارد. تولید و مصرف انرژی در قلب توسعه اقتصادی و پیشرفت اجتماعی قرار دارد. باید مطلع باشیم که در جهان پرتلاطم امروز تکیه و وابستگی بر یک منبع انرژی به احتمال فراوان درآینده نزدیک معضل‌آفرین خواهد بود و از دیدگاه پدافند غیرعامل نیز می‌توان گفت که وابستگی به یک منبع انرژی می‌تواند به مساله بحران انرژی بدل شود. از‌این‌رو یکی از مهم‌ترین اولویت‌های سیاست انرژی در جهان امروز متنوع‌سازی سبد منابع انرژی و نیز یافتن یک منبع انرژی امن، ارزان و عاری از خطر انتشار گازهای گلخانه‌ای به عنوان یک رکن اساسی در مباحث توسعه پایدار است. در این میان انرژی هسته‌ای می‌تواند یک راهکار موثر باشد.
هر منبع انرژی دارای مزایا و معایبی در رابطه با توسعه پایدار است. تحلیل ویژگی‌های انرژی هسته‌ای در چارچوب توسعه پایدار نشان می‌دهد که رویکرد اتخاذ شده توسط بخش انرژی هسته‌ای به‌طور کلی با هدف اساسی توسعه پایدار، یعنی انتقال طیف وسیعی از دارایی‌ها به نسل‌های آینده و در عین حال به حداقل رساندن اثرات زیست‌محیطی سازگار است. امروزه مزایای انرژی هسته‌ای از نظر توسعه پایدار عبارت‌اند از انتشار کم گازهای گلخانه‌ای، امنیت انرژی در طول دوره‌های نوسان قیمت، هزینه‌های تولید پایدار و قابل پیش‌بینی، بومی‌سازی، حجم زباله‌های کوچک و مدیریت‌شده، استفاده مولد از یک سیستم غیر‌رقابتی، منبع تامین برق‌پایه و در نهایت این‌که انرژی هسته‌ای با «پایداری انرژی» سازگار است، زیرا قابلیت بازفرآوری، راکتور‌های پیشرفته و چرخه‌های سوخت وسایر دانش‌های مرتبط،مصرف منابع را جبران می‌کنند.
از این‌رو با توجه به نیاز آتی و محدودیت‌های ذخایر انرژی، تنوع‌بخشی به سبد انرژی کشور ضرورتی ایجابی است؛ به‌این‌منظور توسعه نیروگاه‌های هسته‌ای با استفاده از توان داخلی یکی از راهکارهای اجرایی است که سازمان انرژی اتمی ایران در یک برنامه بلندمدت ۲۰ ساله دنبال می‌کند. بنابراین با عنایت به اهمیت انرژی هسته‌ای و برق اتمی و نقش بی‌بدیل آن در رسیدن به امنیت پایدار انرژی و همچنین تحقق توسعه پایدار، سازمان انرژی اتمی ایران در راستای تحقق اهداف سند راهبردی صنعت هسته‌ای کشور و رسیدن به تولید ۲۰ هزار مگاوات برق اتمی برنامه‌ریزی شده در اسناد بالا‌دستی، تحقق توسعه پایدار از طریق فعالیت نیروگاه برق اتمی را دنبال کرده است. یکی از مهم‌ترین اقدامات در راستای تحقق اهداف مذکور، تامین ۵ هزار مگاوات برق اتمی در سایت نیروگاهی ایران‌هرمز است. 
     
تحلیل استراتژی دوگانه توسعه برق اتمی در ایران
هدف‌گذاری سند راهبردی صنعت هسته‌ای ایران برای دستیابی به ۲۰ هزار مگاوات برق اتمی، یک تصمیم تحول‌آفرین است که اتکای کشور به منابع کربنی را به‌طور چشمگیری کاهش می‌دهد. این هدف با استفاده از یک «استراتژی دوگانه» هوشمندانه محقق خواهد شد که از مزایای هر دو پلتفرم بزرگ و نسل جدید بهره می‌برد:

۱.  نیروگاه‌های بزرگ‌مقیاس (۱۲۰۰ مگاواتی) برای تأمین بار پایه
پایه اصلی شبکه برق در هر کشور توسعه‌یافته، تأمین پایدار و مستمر بار پایه است. نیروگاه‌های هسته‌ای بزرگ‌مقیاس (مانند مدل‌هایی که در همکاری با روسیه توسعه می‌یابند) به‌دلیل ظرفیت بسیار بالا و ضریب بهره‌برداری نزدیک به ۹۰درصد، بهترین گزینه برای این منظور است.

۲. نیروگاه‌های نسل جدید با ظرفیت بیشتر و امنیت بالاتر
 ساخت چهار واحد نیروگاه اتمی از نوع VVER (به زبان انگلیسی: PWR یا آب تحت فشار) با ظرفیت ۱۲۵۵ مگاوات الکتریکی برای هر واحد که در نهایت حدود ۵۰۲۰ مگاوات برق اتمی را به همراه خواهد داشت. استفاده از رآکتور‌های نسل جدید که از رآکتور‌های آب تحت فشار از نوع VVER با قدرت الکتریکی ۱۲۵۵مگاواتی نسل سوم پیشرفته هستند از اهمیت بالایی برخوردار است. با توجه به رشد تکنولوژی، در صنعت هسته‌ای و شکل‌گیری نسل‌های جدید از رآکتور‌ها در این حوزه می‌تواند فرصتی بی‌بدیل باشد. تفاوت اساسی این نیروگاه‌ها نسبت به نسل‌های قبل در توان آنهاست؛ به نحوی‌که نیروگاه‌های روسی قبلی ۱۰۰۰ مگاواتی بودند، اکنون به ۱۲۵۵ مگاوات ارتقا پیدا کرده‌اند.
مزیت مهم دیگر، امکان دسترسی (Availability Factor) آنهاست که به نسبت رآکتور‌های نسل قدیم در سطح ۹۳ درصد است؛ به این معنا که نیروگاه به مدت ۱۸ ماه در چرخه تولید برق قرار دارد. از این‌رو این مزیت اهمیت بسیاری در تولید برق پایدار دارد.
مزیت مهم دیگر نیروگاه‌های نسل جدید، ایمنی آنهاست. در این نوع نیروگاه‌های اتمی سیستم‌های ایمنی شامل سیستم‌های پسیو و سیستم‌های اکتیو کامل‌تر است و به نسبت طراحی‌های نسل قبلی از میزان ایمنی بالاتری برخوردارند و از این جهت دغدغه سیستم‌های ایمنی را برطرف کرده است.
نتیجه این استراتژی دوگانه: اجرای همزمان این دو مسیر، «تحول ژرف» در سبد انرژی کشور ایجاد خواهد کرد؛ جایی که پایداری عظیم نیروگاه‌های بزرگ، با انعطاف‌پذیری، ظرفیت بالاتر و ایمنی مضاعف تکمیل می‌شود تا هدف ۵۰۰۰ مگاوات با امنیت و کارایی بالا محقق شود.
     
الزامات و پیامدهای داخلی
اجرای پروژه‌ای با ابعاد ملی و بین‌المللی مانند توسعه ۵۰۰۰مگاوات برق اتمی، نیازمند آمادگی‌های زیرساختی و انسانی گسترده‌ای در داخل کشور است. همان‌گونه که رئیس محترم سازمان انرژی اتمی کشور تأکید داشته‌اند، ایران «مطالعات و تحقیقات گسترده» و «ظرفیت صنعتی لازم» برای پیشبرد این امر را داراست. این توافق باید تبدیل به یک فرصت طلایی برای تحقق اهداف توسعه صنعتی زیر شود:

۱. انتقال تکنولوژی و بومی‌سازی طراحی‌ها
همکاری با شرکای بین‌المللی، فرصتی بی‌بدیل برای جذب دانش فنی پیشرفته، به‌ویژه در حوزه طراحی‌های نیروگاه‌های نسل جدید، فراهم می‌آورد. این امر نباید محدود به نصب صرف باشد؛ بلکه باید شامل:

مهندسی معکوس و بومی‌سازی طراحی‌های کلیدی: انتقال دانش مربوط به مواد نوین، سیستم‌های خنک‌کننده غیرمعمول (مانند نمک مذاب یا گازهای خنک‌کننده) و طراحی‌های ایمنی پسیو و...

توسعه زنجیره تأمین داخلی: ایجاد کارخانجات تخصصی برای ساخت ابزارآلات، پمپ‌ها، شیرآلات تخصصی و قطعات هسته‌ای و وارد کردن صنایع کشور به حوزه تامین تجهیزات نیروگاه اتمی است.

۲. ارتقای استاندارد‌های صنعتی و نظارتی
پذیرش فناوری‌های جدید هسته‌ای، مستلزم انطباق کامل با بالاترین استانداردهای ایمنی، کیفی و نظارتی جهانی است. این امر نیازمند:

تقویت سازمان انرژی اتمی به‌عنوان نهاد نظارتی: تضمین شفافیت واستقلال کامل درصدور مجوزها و نظارت بر عملیات.
به‌روزرسانی قوانین و مقررات ملی: تدوین چارچوب‌های قانونی متناسب با ریسک‌ها و مزایای فناوری نیروگاه‌های نسل جدید است.

۳. سرمایه‌گذاری در آموزش متخصصان و زیرساخت‌های مهندسی
بزرگ‌ترین دارایی یک برنامه هسته‌ای، نیروی انسانی متخصص آن است. توسعه برق اتمی با توجه به تغییر و تحول حوزه فناوری این عرصه نیازمند مهندسین نسل جدیدی است که هم با اصول فیزیک هسته‌ای آشنا باشند و هم در مهندسی مکانیک پیشرفته، متالورژی و نرم‌افزارهای شبیه‌سازی تخصص داشته باشند.   
این امر مستلزم سرمایه‌گذاری بلندمدت در دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی برای تربیت متخصصانی است که بتوانند کشور را از مصرف‌کننده فناوری صرف، به سازنده و صادرکننده دانش هسته‌ای تبدیل کنند. آموزش باید شامل شبیه‌سازی‌های پیشرفته برای کارکنان عملیاتی و تخصص در حوزه تعمیر و نگهداری ماژول‌های پیچیده باشد. 
     
تعهد به امنیت و پایداری انرژی 
توافق اخیر ایران برای توسعه نیروگاه‌های هسته‌ای و تمرکز براستراتژی دوگانه، فراترازیک قراردادساده تجاری یا سیاسی است. این یک گام استراتژیک بنیادی برای تحقق اهداف توسعه پایدار و تأمین انرژی پاک ایران در دهه‌های آتی است. 
هدف تولید ۵۰۰۰مگاوات‌ برق نه‌تنها به تعهدات زیست‌محیطی ایران پاسخ می‌دهد‌ بلکه با متنوع‌سازی سبد انرژی و کاهش وابستگی به نوسانات قیمت نفت و گاز، امنیت انرژی کشور را در برابر هرگونه چالش ژئوپلیتیکی یا اقتصادی تضمین خواهد کرد. دراین میان، تمرکزبرفناوری نسل جدید نیروگاهی،نشان‌دهنده دوراندیشی استراتژیکی است که پایداری بلندمدت را با انعطاف‌پذیری نوآوری ترکیب می‌کند.موفقیت دراین مسیر،نیازمند عزم ملی، ثبات سیاست‌گذاری و سرمایه‌گذاری بی‌وقفه در بومی‌سازی دانش فنی خواهد بود تا «نیروگاه‌های اتمی ایران‌هرمز» نمادی از استقلال و پیشرفت پایدار در منطقه باشد.