حرا جنگل‌های رویایی روی آب
درتنگه خوران، جایی که آبی نیلگون خلیج‌فارس با خشکی درمی‌آمیزد، یکی از شگفت‌انگیزترین پدیده‌های طبیعی ایران خودنمایی می‌کند. جنگل‌های حرا، این موهبت سبز در دل آب‌های شور، نه‌تنها نمونه‌ای بی‌نظیر از سازگاری طبیعت است، بلکه می‌تواند به کانونی برای جذب گردشگر و توسعه پایدار منطقه تبدیل شود.
جنگل‌های مانگرو، جامعه‌ای گیاهی متشکل از درختان و درختچه‌هایی است که در مناطق جزر و مدی سواحل و در آب‌های شور رشد می‌کنند. این جنگل‌ها که در ایران با نام «حرا» شناخته می‌شوند، عمدتا در سواحل خلیج‌فارس و دریای عمان، به‌ویژه در اطراف جزیره قشم، بندر خمیر، نای‌بند بوشهر و چابهار گسترده شده‌اند.
ویژگی منحصربه‌فرد این جنگل‌ها، وابستگی آنها به ریتم جزر و مد است. هر شش ساعت، این جنگل‌ها صحنه تحولی شگرف می‌شوند؛ یعنی در زمان مد، درختان تا نیمه در آب فرو می‌روند و منظره‌ای از یک جنگل شناور پدید می‌آورند و در زمان جزر، ریشه‌های هوایی درختان از آب سر بر می‌آورند و گویی جنگلی بر زمین خشک روییده است. این پدیده هر بیننده‌ای را مبهوت خود می‌کند.
کاشت ۲۰۰هزار نهال حرا
درخت حرا که نام علمی خود را از دانشمند بزرگ ایرانی، ابوعلی‌سینا گرفته است، اصلی‌ترین گونه تشکیل‌دهنده این اکوسیستم است. این درخت شگفت‌انگیز، مکانیسم‌های هوشمندانه‌ای برای بقا در محیط خشن و شور دارد.
پوست درخت حرا با عمل تصفیه آب شور، نمک را جذب می‌کند و آب شیرین را برای تغذیه گیاه نگه‌می‌دارد. به همین دلیل به آن «آب‌شیرین‌کن طبیعی» می‌گویند. دانه حرا روی درخت مادر جوانه می‌زند و به نهال تبدیل می‌شود و سپس از درخت جدا شده و در گل‌ولای فرو می‌رود تا نهال جدیدی ایجاد کند. این روش تکثیر، «زنده‌زایی» نام دارد و تضمین‌کننده بقای نسل این گیاه است. جالب اینجاست که درخت حرا دارای یک سیستم ریشه‌ای هوشمند است. ریشه‌های این درخت به شکل زانویی هستند و ساختاری به‌نام «پنوماتوفور» دارند که به آنها امکان تنفس در شرایط غرقابی را می‌دهد. این شبکه ریشه‌ای متراکم، همچنین به تثبیت رسوبات ساحلی کمک شایانی می‌کند.
یک مطالعه بین‌المللی نشان می‌دهد که توسعه اکوتوریسم مانگرو در منطقه خلیج‌فارس می‌تواند نقشی کلیدی در توسعه اقتصادی، حفاظت از اکوسیستم‌های ساحلی و معیشت پایدار جامعه محلی ایفا کند.
بر همین اساس، جنگل‌های حرا با ویژگی‌های استثنایی خود، ظرفیت بالایی برای تبدیل به یکی از قطب‌های اصلی گردشگری طبیعی و اکولوژیک در ایران دارند. توسعه اکوتوریسم در این مناطق می‌تواند محرک اقتصادی برای جوامع محلی و ابزاری برای حفاظت از این محیطهای بی‌نظیر باشد.
مدیرکل حفاظت محیط زیست استان بوشهر با بیان این‌که در راستای توسعه و احیای جنگل‌های حرا، در سال‌های اخیر بیش از ۲۰۰هزار نهال حرا در مناطق مختلف ازجمله پارک ملی نای‌بند، پارک ملی دیر نخیلو، سواحل خور سلطانی بوشهر، سواحل گناوه و دیلم کاشته شده، می‌گوید: «این اقدام در وسعت چند هکتار صورت گرفته و هدف آن افزایش پوشش جنگلی و تقویت زیستگاه‌های ساحلی است.»
عبدالرحمن مرادزاده درباره تهدیدات این جنگل‌ها نیز توضیح می‌دهد که توسعه صنایع و ساخت‌وسازهای ساحلی در مجاورت این جنگل‌ها باعث تخریب سواحل و ازبین‌رفتن بخش‌هایی از این اکوسیستم حساس شده است. گردشگری ناپایدار، ورود آلودگی‌های دریایی و تأثیرات تغییرات اقلیمی نیز تهدیدات جدی محسوب می‌شوند. علاوه‌براین، بسته‌شدن آب‌های شیرین ورودی به مصب‌ها و کنترل سیلاب‌ها نیز باعث تغییر در شرایط زیستی این جنگل‌ها شده و رشد طبیعی آنها را مختل می‌کند.
این مسئول در مورد شرایط گردشگری در این منطقه می‌گوید: «جنگل‌های حرای نای‌بند و مل‌گنزه ازجمله مناطقی هستند که گردشگران برای بازدید از آنها مراجعه می‌کنند؛ اما مدیریت اصولی گردشگری در این مناطق ضروری است. برای دستیابی به گردشگری پایدار، باید اقدامات مشخصی انجام شود، ازجمله ایجاد مسیرهای مشخص برای تردد قایق‌ها، احداث سکوهای بازدید بدون آسیب به طبیعت، آموزش گردشگران درباره ارزش جنگل‌های حرا و کنترل تعداد بازدیدکنندگان.»
کاهش مساحت جنگل‌ها
جنگل‌های حرا از پرتولیدترین اکوسیستم‌های دریایی به شمار می‌روند و نقش بسزایی در زنجیره غذایی ایفا می‌کنند. این مناطق زیستگاه و پناهگاه انواع گونه‌های دریایی ازجمله ماهی‌ها، میگوها و خرچنگ‌ها هستند. همچنین، به‌عنوان یک ذخیره‌گاه طبیعی برای تثبیت کربن عمل می‌کنند که در کاهش اثرات ناشی از انتشار گازهای گلخانه‌ای نقش بسزایی دارند. علاوه‌براین، تثبیت سواحل و جلوگیری از فرسایش ساحلی از دیگر کارکردهای ارزشمند این جنگل‌هاست.
با این تفاسیر و در کمال تاسف، این گنجینه طبیعی با تهدیدات جدی روبه‌روست. براساس تحقیقات پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی، جنگل حرا در منطقه دیر، استان بوشهر، به‌دلیل ساخت جاده و پل غیراستاندارد و انسداد جریان آب شیرین، روند تخریب سریعی را تجربه کرده است. مساحت این جنگل از ۳.۲هکتار در سال ۱۳۹۴ به ۱.۷هکتار در سال ۱۴۰۱ کاهش یافته است.
کیوان کبیری، از محققان این پژوهش، هشدار می‌دهد: «این جنگل‌ها شمالی‌ترین محدوده پراکنش مانگروها در جهان هستند و حفاظت از آنها امری ضروری است. اگر سیاست‌گذاری‌های زیست‌محیطی به‌طور صحیح انجام نشود، شاهد نابودی این اکوسیستم‌های حساس خواهیم بود.»
در همین راستا و به گفته دکتر مهرداد صارمی، کارشناس محیط زیست، برای حفظ و توسعه این موهبت طبیعی سریعا نیازمند یک مدیریت هوشمندانه و پایش مستمر هستیم.
اوبا اشاره به این‌که استفاده از داده‌های ماهواره‌ای و پهپادی برای پایش مستمر وضعیت جنگل‌ها و شناسایی به‌موقع تهدیدات ضروری است، به جام‌جم می‌گوید:«در تمام دنیا ارزیابی‌های علمی و جدی پیش از اجرای هرگونه پروژه عمرانی صورت می‌گیرد. حالا ما درمجاورت این جنگل‌های منحصربه‌فرد کارهایی انجام می‌دهیم که هیچ توجیه زیست‌محیطی ندارد.»
صارمی ادامه می‌دهد: «ترویج فرهنگ احترام و حفاظت از این محیطهای طبیعی در میان گردشگران و جامعه محلی و همچنین تقویت گردشگری مسئولانه در کنار توسعه زیرساخت‌های اکوتوریسم با کمترین تأثیر منفی بر محیط زیست و با مشارکت مستقیم مردم بومی بسیار مهم است.»
این کارشناس محیط‌زیست بااشاره به غیرقابل‌بازگشت بودن بسیاری از فعالیت‌های انسانی و تأثیر منفی آنها بر محیط‌زیست، هشدار می‌دهد: «تخریب اکوسیستم‌های دریایی امروزه به یکی از مهم‌ترین هشدارهای محیط‌زیستی تبدیل شده است. ورود آلاینده‌های عمده‌ای مانند فلزات سنگین (روی، مس، سرب و کادمیوم) با غلظت‌های بالا از طریق دریا، این روند تخریب را تشدید کرده است.»
ویژگی منحصربه‌فرد این جنگل‌ها، وابستگی آنها به ریتم جزر و مد است. هر شش ساعت، این جنگل‌ها صحنه تحولی شگرف می‌شوند؛ یعنی در زمان مد، درختان تا نیمه در آب فرو می‌روند و منظره‌ای از یک جنگل شناور پدید می‌آورند و در زمان جزر، ریشه‌های هوایی درختان از آب سر بر می‌آورند و گویی جنگلی بر زمین خشک روییده است. این پدیده هر بیننده‌ای را مبهوت خود می‌کند.
کاشت ۲۰۰هزار نهال حرا
درخت حرا که نام علمی خود را از دانشمند بزرگ ایرانی، ابوعلی‌سینا گرفته است، اصلی‌ترین گونه تشکیل‌دهنده این اکوسیستم است. این درخت شگفت‌انگیز، مکانیسم‌های هوشمندانه‌ای برای بقا در محیط خشن و شور دارد.
پوست درخت حرا با عمل تصفیه آب شور، نمک را جذب می‌کند و آب شیرین را برای تغذیه گیاه نگه‌می‌دارد. به همین دلیل به آن «آب‌شیرین‌کن طبیعی» می‌گویند. دانه حرا روی درخت مادر جوانه می‌زند و به نهال تبدیل می‌شود و سپس از درخت جدا شده و در گل‌ولای فرو می‌رود تا نهال جدیدی ایجاد کند. این روش تکثیر، «زنده‌زایی» نام دارد و تضمین‌کننده بقای نسل این گیاه است. جالب اینجاست که درخت حرا دارای یک سیستم ریشه‌ای هوشمند است. ریشه‌های این درخت به شکل زانویی هستند و ساختاری به‌نام «پنوماتوفور» دارند که به آنها امکان تنفس در شرایط غرقابی را می‌دهد. این شبکه ریشه‌ای متراکم، همچنین به تثبیت رسوبات ساحلی کمک شایانی می‌کند.
یک مطالعه بین‌المللی نشان می‌دهد که توسعه اکوتوریسم مانگرو در منطقه خلیج‌فارس می‌تواند نقشی کلیدی در توسعه اقتصادی، حفاظت از اکوسیستم‌های ساحلی و معیشت پایدار جامعه محلی ایفا کند.
بر همین اساس، جنگل‌های حرا با ویژگی‌های استثنایی خود، ظرفیت بالایی برای تبدیل به یکی از قطب‌های اصلی گردشگری طبیعی و اکولوژیک در ایران دارند. توسعه اکوتوریسم در این مناطق می‌تواند محرک اقتصادی برای جوامع محلی و ابزاری برای حفاظت از این محیطهای بی‌نظیر باشد.
مدیرکل حفاظت محیط زیست استان بوشهر با بیان این‌که در راستای توسعه و احیای جنگل‌های حرا، در سال‌های اخیر بیش از ۲۰۰هزار نهال حرا در مناطق مختلف ازجمله پارک ملی نای‌بند، پارک ملی دیر نخیلو، سواحل خور سلطانی بوشهر، سواحل گناوه و دیلم کاشته شده، می‌گوید: «این اقدام در وسعت چند هکتار صورت گرفته و هدف آن افزایش پوشش جنگلی و تقویت زیستگاه‌های ساحلی است.»
عبدالرحمن مرادزاده درباره تهدیدات این جنگل‌ها نیز توضیح می‌دهد که توسعه صنایع و ساخت‌وسازهای ساحلی در مجاورت این جنگل‌ها باعث تخریب سواحل و ازبین‌رفتن بخش‌هایی از این اکوسیستم حساس شده است. گردشگری ناپایدار، ورود آلودگی‌های دریایی و تأثیرات تغییرات اقلیمی نیز تهدیدات جدی محسوب می‌شوند. علاوه‌براین، بسته‌شدن آب‌های شیرین ورودی به مصب‌ها و کنترل سیلاب‌ها نیز باعث تغییر در شرایط زیستی این جنگل‌ها شده و رشد طبیعی آنها را مختل می‌کند.
این مسئول در مورد شرایط گردشگری در این منطقه می‌گوید: «جنگل‌های حرای نای‌بند و مل‌گنزه ازجمله مناطقی هستند که گردشگران برای بازدید از آنها مراجعه می‌کنند؛ اما مدیریت اصولی گردشگری در این مناطق ضروری است. برای دستیابی به گردشگری پایدار، باید اقدامات مشخصی انجام شود، ازجمله ایجاد مسیرهای مشخص برای تردد قایق‌ها، احداث سکوهای بازدید بدون آسیب به طبیعت، آموزش گردشگران درباره ارزش جنگل‌های حرا و کنترل تعداد بازدیدکنندگان.»
کاهش مساحت جنگل‌ها
جنگل‌های حرا از پرتولیدترین اکوسیستم‌های دریایی به شمار می‌روند و نقش بسزایی در زنجیره غذایی ایفا می‌کنند. این مناطق زیستگاه و پناهگاه انواع گونه‌های دریایی ازجمله ماهی‌ها، میگوها و خرچنگ‌ها هستند. همچنین، به‌عنوان یک ذخیره‌گاه طبیعی برای تثبیت کربن عمل می‌کنند که در کاهش اثرات ناشی از انتشار گازهای گلخانه‌ای نقش بسزایی دارند. علاوه‌براین، تثبیت سواحل و جلوگیری از فرسایش ساحلی از دیگر کارکردهای ارزشمند این جنگل‌هاست.
با این تفاسیر و در کمال تاسف، این گنجینه طبیعی با تهدیدات جدی روبه‌روست. براساس تحقیقات پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی، جنگل حرا در منطقه دیر، استان بوشهر، به‌دلیل ساخت جاده و پل غیراستاندارد و انسداد جریان آب شیرین، روند تخریب سریعی را تجربه کرده است. مساحت این جنگل از ۳.۲هکتار در سال ۱۳۹۴ به ۱.۷هکتار در سال ۱۴۰۱ کاهش یافته است.
کیوان کبیری، از محققان این پژوهش، هشدار می‌دهد: «این جنگل‌ها شمالی‌ترین محدوده پراکنش مانگروها در جهان هستند و حفاظت از آنها امری ضروری است. اگر سیاست‌گذاری‌های زیست‌محیطی به‌طور صحیح انجام نشود، شاهد نابودی این اکوسیستم‌های حساس خواهیم بود.»
در همین راستا و به گفته دکتر مهرداد صارمی، کارشناس محیط زیست، برای حفظ و توسعه این موهبت طبیعی سریعا نیازمند یک مدیریت هوشمندانه و پایش مستمر هستیم.
اوبا اشاره به این‌که استفاده از داده‌های ماهواره‌ای و پهپادی برای پایش مستمر وضعیت جنگل‌ها و شناسایی به‌موقع تهدیدات ضروری است، به جام‌جم می‌گوید:«در تمام دنیا ارزیابی‌های علمی و جدی پیش از اجرای هرگونه پروژه عمرانی صورت می‌گیرد. حالا ما درمجاورت این جنگل‌های منحصربه‌فرد کارهایی انجام می‌دهیم که هیچ توجیه زیست‌محیطی ندارد.»
صارمی ادامه می‌دهد: «ترویج فرهنگ احترام و حفاظت از این محیطهای طبیعی در میان گردشگران و جامعه محلی و همچنین تقویت گردشگری مسئولانه در کنار توسعه زیرساخت‌های اکوتوریسم با کمترین تأثیر منفی بر محیط زیست و با مشارکت مستقیم مردم بومی بسیار مهم است.»
این کارشناس محیط‌زیست بااشاره به غیرقابل‌بازگشت بودن بسیاری از فعالیت‌های انسانی و تأثیر منفی آنها بر محیط‌زیست، هشدار می‌دهد: «تخریب اکوسیستم‌های دریایی امروزه به یکی از مهم‌ترین هشدارهای محیط‌زیستی تبدیل شده است. ورود آلاینده‌های عمده‌ای مانند فلزات سنگین (روی، مس، سرب و کادمیوم) با غلظت‌های بالا از طریق دریا، این روند تخریب را تشدید کرده است.»
تازه ها
پیشنهاد سردبیر
در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح شد
جنبش مردمی سوریه
در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح شد
زمان دیپلماسی برای حمایت از مقاومت
عضو دفتر حفظ و نشر آثار رهبر انقلاب در گفتگو با جام جم آنلاین مطرح کرد
نقش ویژه اهالی اندیشه، رسانه و هنر در مقابله با تهدیدات نرم
گوناگون
گفت و گو
دکتر منوچهر متکی در گفت‌وگوی اختصاصی با روزنامه جام‌جم ضمن تحلیل دشمنی‌های اخیر آمریکا و تروئیکای اروپایی مطرح کرد:
باید دندان طمع غرب را کشید
گپ‌و‌گفت خبرنگار جام‌جم با قصه‌نویس رادیو و «چشم شب روشن» تلویزیون که مدتی است از رسانه کناره گرفته است
مجری‌گری فرمول ندارد
رئیس کمیته امداد امام خمینی(ره) در گفتوگو با روزنامه «جام‌جم» خبر داد