دکتر محمدرضا مقدسی؛ مدیر و موسس خانه تاب‌آوری

جام جم آنلاین؛ برای نسل زد، کتابخانه جایی است برای تعامل، یادگیری آزاد، رشد فردی و اجتماعی و خلق محتوا. آنان کتابخانه را مانند یک زیست‌بوم فرهنگی و آموزشی می‌دانند که می‌تواند فرصت تجربه‌ی مستقیم، تبادل ایده، و کشف معنا را فراهم کند.

در نگاه نسل زد، کتابخانه باید با فناوری هم‌زیستی داشته باشد با منابع دیجیتال، کتاب‌های الکترونیکی، اینترنت پرسرعت، پلتفرم‌های آموزش آنلاین و برنامه‌های مبتنی بر هوش مصنوعی. آنان می‌خواهند کتابخانه نه فقط محل نگهداری دانش، بلکه مرکز تولید و اشتراک آن باشد. بنابراین، کتابخانه نسل زد یعنی فضایی زنده، هوشمند و انسانی؛ جایی که می‌توان آموخت، خلق کرد، ارتباط برقرار کرد و در مسیر رشد ذهنی و فرهنگی گام برداشت.

نسل زد، نسلی است که در میانه‌ جهان دیجیتال و دنیای واقعی رشد کرده است. این نسل از حدود سال‌های ۱۹۹۵ تا ۲۰۱۰ متولد شده و از کودکی با اینترنت، تلفن هوشمند، شبکه‌های اجتماعی و ارتباطات سریع آشنا بوده است.نسل زد (Generation Z) معمولاً شامل افرادی است که تقریباً از ۱۳۷۴ تا ۱۳۸۹ هجری شمسی. یعنی نوجوانان و جوانانی که در دهه‌ هفتاد و هشتاد خورشیدی به دنیا آمده‌اند و در دهه‌ ۱۳۹۰ وارد جوانی شده‌اند. این بازه در منابع مختلف ممکن است کمی جابه‌جا شود (گاهی از ۱۳۷۳ یا تا ۱۳۹۰)، اما میانگین پذیرفته‌شده در مطالعات جمعیت‌شناسی همین حدود ۱۳۷۴ تا ۱۳۸۹ است.

آنان نسلی هستند که تغییر را نه به‌عنوان اتفاق، بلکه به‌عنوان ذات زندگی خود پذیرفته‌اند. برای همین، نگاهشان به هر مفهوم اجتماعی و فرهنگی با نسل‌های قبلی متفاوت است. یکی از این تفاوت‌های بزرگ در نگاه نسل زد به «کتابخانه» آشکار می‌شود؛ مکانی که در ذهن نسل‌های پیشین بیشتر محل سکوت، تمرکز و مطالعه‌ کتاب بود، اما در ذهن نسل زد معنایی کاملاً تازه و چندلایه دارد.

کتابخانه در دنیای نسل زد، دیگر صرفاً پناهگاهی برای کتاب نیست. آنان کتابخانه را محیطی زنده و متحرک می‌دانند؛ جایی برای تعامل، یادگیری، خلق و رشد. برای نسل زد، دانش مفهومی خشک و محدود به کتاب‌های چاپی نیست، بلکه تجربه‌ای گسترده است که در فضای فیزیکی و مجازی جاری می‌شود. آنان می‌خواهند کتابخانه پلی باشد میان تفکر سنتی و فناوری نو، میان ذهن فردی و همکاری جمعی، و میان مطالعه‌ی کلاسیک و یادگیری تجربه‌محور.

مقدمه و تعریف نگاه نسل زد به دانش

نسل زد در جهانی بزرگ شده است که در آن اطلاعات بی‌نهایت در دسترس است. آنان با یک لمس، به هزاران کتاب و مقاله آنلاین دست می‌یابند، با چند کلیک می‌توانند دوره آموزشی شرکت کنند، پادکست گوش دهند یا فیلم آموزشی تماشا کنند. بنابراین برایشان دانش، محصول جست‌وجو نیست؛ فرآیند تجربه است. از نظر این نسل، یادگیری باید آزاد، شخصی‌سازی‌شده و در دسترس باشد.

به همین دلیل، کتابخانه در نگاه آنان باید خود را با این ذهنیت هماهنگ کند. تنها داشتن قفسه‌های پر از کتاب کافی نیست. نسل زد نیاز دارد در کتابخانه احساس کند که در مرکز یک شبکه‌ دانایی ایستاده است؛ جایی که می‌تواند هم مصرف‌کننده‌ دانش باشد و هم تولیدکننده‌ آن. کتابخانه باید حس کنجکاوی را در او بیدار کند و فرصت دهد تا ایده‌هایش را بسازد، ارائه دهد و با دیگران به اشتراک بگذارد.

مفهوم کتابخانه برای نسل زد

برای نسل زد، کتابخانه مفهومی پویا و انسانی دارد. آنان به دنبال فضایی هستند که هم آرامش و تمرکز را فراهم کند و هم ارتباط و تجربه را. در ذهن آنان، «کتابخانه» ترکیبی است از آرامش ذهنی، فضای اجتماعی، دسترسی دیجیتال و الهام خلاقانه.

کتابخانه در نگاه نسل زد باید مانند یک محیط یادگیری چندحسی عمل کند. یعنی نه فقط خواندن کتاب، بلکه دیدن، شنیدن، خلق کردن و تجربه کردن. این نسل دوست دارد در کتابخانه کارگاه برگزار کند، تیم تشکیل دهد، فیلم بسازد، یا حتی موسیقی گوش کند و هم‌زمان درباره‌ی مفهوم آن مطالعه کند.

برای آنان کتابخانه باید با زبان فناوری حرف بزند. داشتن وای‌فای قوی، منابع دیجیتال گسترده، نرم‌افزارهای جست‌وجوی هوشمند، و امکان دسترسی از راه دور بخش جدایی‌ناپذیر این تصویر است. با این نگاه، کتابخانه نه تنها مکانی برای حفظ دانش، بلکه مرکز تولید و به‌روزرسانی آن می‌شود.

کتابخانه از نظر نسل زد باید فضایی باشد برای رشد فردی و اجتماعی. آنان به دنبال معنا هستند، نه فقط اطلاعات. انتظار دارند کتابخانه به آنان کمک کند تا هویت خود را بشناسند، علایقشان را کشف کنند و مسیر رشد ذهنی و حرفه‌ای خود را پیدا کنند. نسل زد به تجربه اهمیت می‌دهد؛ پس کتابخانه باید تجربه‌محور شود. فضایی که حس تعلق ایجاد کند، الهام‌بخش باشد و فرصت تعامل با دیگران را به شکل طبیعی و بی‌تکلف فراهم سازد.

انتظارات نسل زد از کتابخانه

نسل زد از کتابخانه انتظاراتی متفاوت از نسل‌های گذشته دارد. آنان خواهان تحول هستند و انتظار دارند کتابخانه‌ها با زمان حرکت کنند. در ادامه می‌توان نگاه این نسل را با جزئیات روشن‌تر بیان کرد. نخستین انتظار آنان وجود فضایی انعطاف‌پذیر و الهام‌بخش است.

کتابخانه از دید این نسل باید طراحی مدرن و باز داشته باشد، با نور طبیعی، رنگ‌های آرام و محیطی که برای مطالعه، گفتگو یا حتی استراحت ذهن مناسب باشد. آنان دوست دارند کتابخانه را همچون خانه‌ی دوم خود حس کنند؛ جایی برای آزاداندیشی و خلاقیت.

دومین انتظار، دسترسی دیجیتال و همه‌جانبه است. نسل زد همواره آنلاین است و عادت دارد همه چیز را به صورت فوری دریافت کند. بنابراین کتابخانه‌هایی که منابعشان را دیجیتال کرده‌اند، برای او جذاب‌ترند. امکان جست‌وجوی سریع، دانلود کتاب‌های الکترونیکی، شرکت در جلسات مجازی و ارتباط با پلتفرم‌های آموزشی از راه دور از نیازهای اصلی این نسل به شمار می‌رود.

سومین انتظار، فضای تعامل اجتماعی و فرهنگی است. نسل زد از کتابخانه انتظار دارد محل گفت‌وگوهای واقعی باشد. آنها علاقه‌مندند در کتابخانه رویدادها، نشست‌های فرهنگی، نمایشگاه آثار هنری یا حتی شب‌های داستان‌خوانی برگزار شود. کتابخانه برای این نسل باید محل دیدار انسان‌ها و تبادل فرهنگ باشد، نه فقط سکوت و مطالعه‌ی فردی.

چهارمین انتظار نسل زد از کتابخانه، توجه به سلامت روان و آرامش ذهنی است. در دنیای پرتنش امروز، این نسل با سرعت زندگی و فشارهای روانی زیادی روبه‌روست. کتابخانه برایشان باید مکانی باشد که بتوانند ذهن خود را آرام کنند، کتاب‌هایی درباره‌ی رشد شخصی یا تاب‌آوری بیابند و در فضایی آرام به درون خود فکر کنند. کتابخانه مطلوب نسل زد تنها محل مطالعه نیست؛ پناهگاهی است برای بازیابی تعادل ذهن و احساس.

پنجمین انتظار، امکان تولید محتوا و ابراز هویت است. نسل زد عاشق تولید است. آنان می‌خواهند دیده شوند، صدایشان شنیده شود و ایده‌هایشان مسیر رشد پیدا کند. در نگاه آنان، کتابخانه باید امکاناتی برای ساخت پادکست، ضبط ویدئو، تولید آثار خلاقانه یا راه‌اندازی پروژه‌های گروهی فراهم کند. این نسل دوست دارد کتابخانه را به‌عنوان صحنه‌ای برای ابراز اندیشه و هویت شخصی خود تجربه کند.

و ششمین انتظار آنان این است که کتابخانه تبدیل به یک برند فرهنگی شود. نسل زد به برندها اهمیت می‌دهد؛ به هویت، اصالت و سبک رفتار آنها توجه دارد. کتابخانه از دید این نسل باید شخصیتی داشته باشد؛ یعنی در رفتار، فضای طراحی، برنامه‌ها و فعالیت‌ها، حس تعلق و معنا ایجاد کند.

آنان به دنبال تجربه‌ منحصربه‌فرد هستند. اگر کتابخانه بتواند تبدیل به بخشی از تجربه‌ فرهنگی و روزمره‌ آنان شود، جایگاهش در ذهن این نسل تثبیت خواهد شد.

دکتر محمدرضا مقدسی مشاور عالی ماموریت ملی تاب آوری فرهنگی در ادامه تاکید می‌کند کتابخانه در عصر امروز باید خود را با زبان نسل زد بازتعریف کند. این نسل به دنبال تجربه‌ی یادگیری شخصی، پویا و مبتنی بر معناست. آنان نمی‌خواهند فقط دانسته‌های دیگران را بخوانند؛ بلکه می‌خواهند در فرآیند یادگیری شریک باشند و خود سازنده‌ی دانش شوند.

کتابخانه‌ مطلوب نسل زد باید الگویی از هم‌زیستی میان سنت و نوآوری باشد. یعنی از یک‌سو ارزش مطالعه و تفکر عمیق را حفظ کند و از سوی دیگر با فناوری و زندگی دیجیتال هماهنگ باشد. نسل زد دوست دارد به گذشته احترام بگذارد، اما هم‌زمان آینده را بسازد. کتابخانه اگر بتواند این تعادل را ایجاد کند، تبدیل به یکی از مراکز اصلی رشد فرهنگی در عصر جدید خواهد شد.

پدر و بنیانگذار تاب آوری در ایران بر این باور است کتابخانه‌های آینده باید انسان‌محور، خلاق و اجتماعی باشند. نسل زد می‌خواهد در کتابخانه حضور پیدا کند نه فقط برای مطالعه، بلکه برای خلق و ارتباط. بنابراین لازم است کتابخانه‌ها از نقش سنتی خارج شده و به اکوسیستم فرهنگی تبدیل شوند؛ جایی که انسان‌ها بتوانند یاد بگیرند، بیافرینند و تجربه‌های خود را با دیگران در میان بگذارند.

کتابخانه در نگاه نسل زد باید نماد اعتماد و رشد اجتماعی باشد. آنان از کتابخانه انتظار دارند که فضایی برای گفت‌وگوی بین نسل‌ها باشد؛ جایی که نوجوان، جوان و بزرگسال بتوانند در کنار هم حقیقت‌های مشترک را جست‌وجو کنند. در این میان، نقش کتابدار و مدیریت کتابخانه نیز باید تغییر کند.

کتابدار دیگر فقط حافظ منابع نیست؛ بلکه باید راهنما، تسهیل‌گر و مشاور یادگیری باشد. او باید با زبانی دوستانه و همراه، نسل زد را هدایت کند تا مسیر رشد شخصی و فرهنگی خود را بیابد.

کتابخانه برای نسل زد چیزی فراتر از مکان است. کتابخانه اکنون مفهومی زنده و انسانی است؛ بستری برای رشد ذهن، ارتباط اجتماعی، خلاقیت فرهنگی و تجربه‌ معنا. اگر کتابخانه بتواند از فضای سنتی خود عبور کند و تبدیل به محیطی پویا و تعامل‌محور شود، نسل زد نه‌تنها به آن بازخواهد گشت بلکه آن را بخشی از زندگی دیجیتال و انسانی خود خواهد دانست. آنان از کتابخانه انتظار دارند که دروازه‌ای به سوی آینده باشد؛ آینده‌ای که در آن دانش و خلاقیت در کنار آرامش و انسانیت معنا پیدا می‌کند.