شگفتانه نانویی

براساس گزارش‌های ستاد توسعه فناوری نانو (INIC)، بازار داخلی نانو در سال ۲۰۲۵ ــ ۲۰۲۴ بیش از ۱۰۲درصد رشد کرده و صادرات محصولات نانویی به ۵۰ کشور جهان رسیده است. این دستاوردها نه‌تنها نمادی از تاب‌آوری علمی ایران به شمار می‌رود، بلکه نویدی است برای تحول اقتصادی و اجتماعی در سال‌های پیش‌رو.
   
از رویا تا واقعیت، جرقه‌های اولیه
داستان نانوتکنولوژی در ایران به سال ۱۳۸۲(۲۰۰۳ میلادی) بازمی‌گردد؛ زمانی که شورای عالی انقلاب فرهنگی، ستاد ویژه توسعه فناوری نانو را تأسیس کرد. هدف؟ قرارگرفتن در میان ۱۵ کشور برتر جهان تا سال ۲۰۱۵ و ایجاد ثروت از طریق نوآوری. این برنامه، که «سند چشم‌انداز آینده» نام گرفت، بر پایه سرمایه‌گذاری دولتی و تمرکز بر اولویت‌های ملی مانند انرژی، پزشکی و محیط زیست بنا شد.امروز، ایران نه‌تنها به هدف اولیه رسیده، بلکه از رتبه ۵۷ در سال ۲۰۰۰ به جایگاه ششم جهانی در انتشار مقالات نانویی صعود کرده است. درسال۲۰۲۵،بیش از۱۰هزارو۸۶۰مقاله درپایگاهWeb of Science ایندکس شده و ایران ۶درصد از کل مقالات جهانی نانو را تولید می‌کند. این رشد، با نرخ سالانه ۴۱درصدی، ایران را در کنار چین، ایالات متحده و هند قرار داده است. اما این ارقام، تنها نوک کوه یخ هستند؛ پشت آنها، شبکه‌ای از ۱۳۰ شرکت دانش‌بنیان و بیش از ۲۷۶ محصول نانویی قرار دارد که از ساخت‌وساز تا پزشکی را پوشش می‌دهد.
   
اقتصاد نانو، از بازار داخلی تا صادرات جهانی
بازار نانوتکنولوژی ایران، که در سال ۲۰۱۳ تنها چند صدمیلیارد ریال ارزش داشت، اکنون به بیش از ۶۲۰هزارمیلیارد ریال (حدود ۱.۹میلیارد دلار بانرخ رسمی) رسیده است. رشد ۹۷درصدی سالانه از ۲۰۱۳ تا ۲۰۲۳، و جهش ۱۰۲درصدی در سال اخیر، نشان‌دهنده پویایی این بخش است. حدود ۸۰درصد این بازار در دست صد شرکت برتر است، با تمرکز بر صنایع عمرانی (۴۲درصد)، نفت (۱۷درصد) و خودرو (۱۳درصد).صادرات، ستون‌فقرات این رشد است. در سال ۲۰۲۵، محصولات نانویی ایران به ۴۹ کشور صادر شده، با۸۹.۶درصد سهم آسیا(عمدتا عراق، ترکیه، آذربایجان و پاکستان). از پوشش‌های ضدخوردگی برای لوله‌های نفتی آذربایجان تا فیلترهای نانویی تصفیه آب کارون، این محصولات نه‌تنها ارزآوری می‌کنند، بلکه وابستگی به واردات را کاهش داده‌اند. ستاد نانو گزارش می‌دهد که صادرات در سال ۲۰۲۴ بیش از صددرصد افزایش یافته و پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۳۳ به ۸۰تریلیون ریال برسد.
   
از درمان سرطان تا کشاورزی هوشمند
نانوتکنولوژی در ایران، فراتر از آزمایشگاه‌ها، زندگی روزمره را دگرگون کرده است. در پزشکی، سه داروی پیشرفته ضدسرطان و ضدقارچ با فناوری نانو تولید شده، ازجمله نانوداروهای هدفمند برای سرطان کبد و هپاتیت. بیش از ۵۰محصول نانویی در کشاورزی، مانند کودهای هوشمند و سموم هدفمند، بهره‌وری را تا ۳۰ درصد افزایش و مصرف آب را کاهش داده است.در انرژی، نانوکاتالیست‌ها استخراج نفت راکارآمدتر کرده وپنل‌های خورشیدی باراندمان بالاترتولیدشده‌اند.در محیط‌زیست، نانوفیلترها آلاینده‌های هوا و آب را حذف می‌کنند. به‌عنوان‌مثال در پروژه تصفیه رودخانه کارون استفاده از این فناوری آلودگی را ۷۰ درصد کاهش داد.این کاربردها، بخشی از ۱۱ مأموریت ملی نانو در برنامه سوم توسعه (۲۰۳۵ ــ ۲۰۲۵) است، که بر حل چالش‌های اجتماعی مانند کمبود آب و آلودگی تمرکز دارد.
   
تحریم‌ها، بودجه و شکاف تجاری
با وجود پیشرفت‌ها، راه هموار نیست. تحریم‌های غربی دسترسی به تجهیزات پیشرفته تحلیلی و بودجه تحقیقاتی را محدود کرده است. بودجه تحقیق و توسعه ایران تنها -.۵درصد تولید ناخالص ملی را تشکیل می‌دهد، درحالی‌که میانگین جهانی ۲.۷درصد است. نرخ ثبت اختراع نانویی از سال ۲۰۱۱ رو به کاهش است. تمرکز بازار بر بخش‌های محدود، سرمایه‌گذاری خصوصی پایین و ضعف پیوند دانشگاه و صنعت، از دیگر موانع هستند. بااین‌حال، سیاست‌های «مأموریت‌محور» جدید، مانند مشوق‌های صادراتی و شبکه آزمایشگاه‌های نانو (INLN)، درحال رفع این چالش‌هاهستند.ایران همچنین در تدوین نهایی شدن استانداردهای جهانی نانو پیشرو است.
   
آینده، المپیادها، نوآوری و دیپلماسی نانو
در شهریور سال ۱۴۰۴، المپیاد بین‌المللی نانوتکنولوژی با حضور۲۰کشور درتهران برگزار شد؛ رویدادی که استعدادهای جوان را پرورش می‌دهد و ایران را به‌عنوان هاب منطقه‌ای معرفی می‌کند.برنامه سوم توسعه نانو، با تمرکز بر۱۱مأموریت مانند درمان پیشرفته وکشاورزی پایدار، نویدبخش است.نانونه‌تنها علم، بلکه ابزاری برای خودکفایی اقتصادی است.بارشد ۱۵درصدی تولید درسال ۲۰۲۴و بیش از۳۰۰شرکت فعال، ایران درآستانه تبدیل‌شدن به صادرکننده عمده نانو به جهان است.این انقلاب خاموش، یادآوری است که در دل محدودیت‌ها، نوآوری شکوفا می‌شود و ایران با نانو، آینده‌ای روشن‌تر می‌سازد.