گلخانه ها،پرانرژی و کم بهره

ازهمین‌رو روزنامه جام‌جم در این گزارش به بررسی راه‌های نجات انرژی و گذار از گلخانه‌های سنتی به مدل‌های صنعتی و هوشمند می‌پردازد؛ مسیری که می‌تواند همزمان بهره‌وری تولید را افزایش دهد، هزینه‌ها را کاهش داده و کشاورزی ایران را در مسیر توسعه پایدار قرار دهد.بخش قابل‌توجهی از کشاورزی ایران همچنان در قالب گلخانه‌های سنتی یا نیمه‌صنعتی فعالیت می‌کند؛ سازه‌هایی که بیش از آن‌که نماد نوگرایی باشد، بازمانده روش‌های دستی و غیرکارآمد دهه‌های گذشته ‌است.در این مدل از کشت، تنظیم دما، رطوبت و تهویه محیط عمدتا به ‌صورت تجربی و توسط نیروی انسانی انجام می‌شود. همین وابستگی به نیروی کار و فقدان سیستم‌های کنترلی دقیق، موجب می‌شود حجم زیادی از انرژی گرمایی و سرمایی به هدر رود.
در فصول سرد، سوخت‌های فسیلی مانند گازوئیل و نفت برای گرم‌ کردن گلخانه‌ها مصرف می‌شود و در تابستان نیز نبود سامانه‌های سرمایشی کارآمد، تولید را دشوار می‌سازد. نتیجه این مسأله، افزایش هزینه نهایی محصول و افت توان رقابت‌پذیری کشاورز ایرانی در برابر تولیدکنندگان خارجی است. این وضعیت درحالی ادامه دارد که بخش کشاورزی ایران به ‌تنهایی سهم چشمگیری از مصرف انرژی کشور را به خود اختصاص داده و سهم گلخانه‌ها در این میان رو به افزایش است.
   
گلخانه‌های نیمه‌صنعتی؛ گامی ناتمام در مسیر بهینه‌سازی
طی سال‌های اخیر، بسیاری از کشاورزان برای کاهش هزینه‌ها به سمت گلخانه‌های نیمه‌صنعتی رفته‌اند. در این سازه‌ها معمولا از پوشش‌های پلاستیکی دوجداره یا عایق‌های ساده استفاده می‌شود تا بخشی از اتلاف حرارت کاهش یابد. با این‌حال، نبود سامانه‌های هوشمند و کنترل خودکار، باعث می‌شود بهره‌وری همچنان پایین باقی بماند.گرچه این مدل‌ها نسبت به گلخانه‌های سنتی پیشرفته‌ترند اما مصرف انرژی در آنها هنوز بالاست؛ به‌‌ویژه در مناطقی که به شبکه گاز طبیعی دسترسی ندارند و مجبور به استفاده از سوخت‌های گران و آلاینده هستند. از سوی دیگر، کنترل دستی شرایط محیطی سبب می‌شود هر خطای انسانی مستقیما به کاهش عملکرد و کیفیت محصول منجر شود. در نتیجه، بخش زیادی از تلاش کشاورزان در مسیر بهبود بهره‌وری، در میانه راه متوقف می‌شود.
 
گلخانه‌های صنعتی؛ نقطه اتصال فناوری و کشاورزی
تحول واقعی در بهره‌وری انرژی کشاورزی، زمانی رخ می‌دهد که فناوری در قلب مزرعه قرار گیرد. گلخانه‌های صنعتی هوشمند با بهره‌گیری از سیستم‌های خودکار تنظیم دما، رطوبت، نور و تهویه، به شکل پویا و مداوم محیط تولید را کنترل می‌کنند. این سامانه‌ها با استفاده از حسگرها و کنترلرهای مرکزی، تنها در مواقع مورد نیاز، هیترها یا سیستم‌های سرمایشی را فعال می‌کنند و پس از رسیدن به شرایط مطلوب، آنها را خاموش می‌سازند.چنین فرآیندی سبب می‌شود مصرف انرژی تا چند برابر کاهش یابد و در عین‌حال کیفیت محصول افزایش پیدا کند. استفاده از پوشش‌های چندلایه، شیشه‌های ضدتابش و سیستم‌های بازیافت حرارت، باعث می‌شود انرژی گرمایی در محیط گلخانه حفظ و از هدررفت جلوگیری شود. افزون بر این، نیاز به نیروی انسانی کاهش می‌یابد و خطاهای ناشی از تصمیم‌گیری‌های تجربی جای خودرابه مدیریت علمی و داده‌محور می‌دهد.نتیجه این تحول، شکل‌گیری مدلی از کشاورزی است که نه فقط اقتصادی‌تر بلکه پایدارتر است؛ مدلی که با کاهش مصرف انرژی، مصرف آب را نیز بهینه کرده و مسیر تولید مداوم در تمام طول سال را هموار می‌سازد.
 
جانمایی؛ حلقه گمشده سیاست‌گذاری گلخانه‌ای
یکی از نقاط ضعف جدی در توسعه گلخانه‌ها، بی‌توجهی به اصل جانمایی است. در حالی‌که مناطق گرمسیر کشور مانند جنوب کرمان، هرمزگان و سیستان‌ ‌و‌بلوچستان ظرفیت اقلیمی بالایی برای تولید کم‌هزینه دارند، بخش قابل‌توجهی از سرمایه‌گذاری‌های گلخانه‌ای در مناطق سردسیر انجام شده است.این تصمیم که اغلب ناشی از جذابیت قیمتی محصولات در فصل زمستان است، در عمل به اتلاف سوخت‌های فسیلی و افزایش هزینه‌های تولید منجر می‌شود. گلخانه‌هایی که در این مناطق به شبکه گاز دسترسی ندارند، ناچار به مصرف گازوئیل هستند؛ سوختی که پرهزینه، دارای آلایندگی و با راندمان پایین است.در مقابل، مناطق گرمسیر با نیاز اندک به گرمایش مصنوعی می‌توانند تولید مستمر و کم‌هزینه‌تری داشته باشند. این مناطق نه فقط از نظر انرژی مقرون‌به‌صرفه‌ترند، بلکه به‌دلیل شرایط تابشی و طولانی بودن روز، کیفیت بالاتری از محصول را نیز فراهم می‌کنند. بازنگری در سیاست‌های صدور مجوز و هدایت سرمایه‌گذاران به سمت این مناطق، یکی از پیش‌شرط‌های اصلاح مسیر کشاورزی گلخانه‌ای در ایران است.
 
اقتصاد انرژی و کشاورزی پایدار
توسعه گلخانه‌های صنعتی، صرفا یک انتخاب فناورانه نیست بلکه تصمیمی اقتصادی و ملی است. با افزایش قیمت انرژی و محدودیت منابع آبی، ادامه روش‌های سنتی به معنای عقب‌ماندگی ساختاری در تولید کشاورزی است. در مقابل، گلخانه‌های هوشمند با کاهش مصرف سوخت، بهره‌وری زمین و آب را چند برابر می‌کنند و امکان تولید محصولات باکیفیت را در تمام فصول سال فراهم می‌سازند.
افزون بر آن، استفاده از فناوری‌های نو مانند سامانه‌های خورشیدی، ژنراتورهای گازسوز کارآمد و حسگرهای محیطی، می‌تواند هزینه انرژی را در بلندمدت به حداقل برساند. چنین تغییراتی، علاوه بر سود اقتصادی برای کشاورزان، مزایای زیست‌محیطی قابل‌‌توجهی دارد و از انتشار گازهای آلاینده می‌کاهد. اقلیم متنوع ایران فرصتی بی‌نظیر برای توسعه کشاورزی گلخانه‌ای کم‌مصرف فراهم کرده است. از مناطق گرم و مرطوب جنوب تا ارتفاعات خنک شمال، هر اقلیم می‌تواند میزبان نوع خاصی از تولید گلخانه‌ای باشد. بهره‌گیری از این تنوع، نیازمند سیاست‌گذاری دقیق، حمایت مالی هدفمند و تسهیل دسترسی سرمایه‌گذاران به فناوری‌های نوست.
در صورت برنامه‌ریزی اصولی، ایران نه فقط می‌تواند نیاز داخل را تأمین کند بلکه به صادرکننده پایدار سبزیجات و صیفی‌جات تازه در منطقه تبدیل می‌شود. تولید مستمر، صرفه‌جویی انرژی و حفظ منابع آبی، سه پایه اصلی این چشم‌انداز به‌شمار می‌روند.
   
آینده کشاورزی در سایه فناوری
تجربه کشورهای پیش‌رو درکشاورزی نشان می‌دهد پایداری و امنیت غذایی بدون نوسازی ساختار تولید ممکن نیست. گلخانه‌های صنعتی هوشمند، تجسم همین نوسازی در کشاورزی ایران است. این مدل با ترکیب دانش، فناوری و بهره‌وری، همزمان سه هدف کلیدی را محقق می‌کند و آن کاهش مصرف انرژی، افزایش تولید و تضمین امنیت غذایی پایدار است. از همین‌رو حرکت به سمت این مسیر، نه یک انتخاب اختیاری، بلکه ضرورتی اجتناب‌ناپذیر برای آینده کشاورزی ایران است.