بهره‌وری، حلقه مفقوده کشاورزی
طی سالیان اخیر با عدم مدیریت درست منابع خدادادی در کشور همچون آب و گاز و نرفتن به سمت بهینه‌سازی مصرف این منابع، مفاهیمی ازجمله جلوگیری از صادرات آب مجازی و گاز مجازی از طریق صادرات محصولات کشاورزی در بین مقامات و مسئولان کشور دست به دست می‌شود.
آب یا گاز مجازی به میزان آب و گازی گفته می‌شود که به طور غیرمستقیم در فرآیند تولید یک کالا یا خدمت مصرف شده (ازجمله محصولات کشاورزی و کالاهای اساسی) و همراه با صادرات آن محصول، عملا از کشور مبدأ خارج می‌شود.
به عنوان نمونه، زمانی که یک کیلوگرم هندوانه یا گوجه‌فرنگی به کشوری دیگر صادر می‌شود، در حقیقت چندین لیتر آبی که برای کشت آن مصرف شده یا گازی که در گلخانه به کشاورز داده می‌شود نیز به شکل نامرئی از کشور عبور کرده و به مصرف نهایی در مقصد می‌رسد.
یارانه زیاد انرژی
استدلال مسئولان این است که به دلیل ساختار یارانه‌ای و قیمت بسیار پایین گاز و آب تحویلی به صنایع و به‌ویژه گلخانه‌ها و کشاورزان، نوعی صادرات غیرمستقیم گاز و آب صورت می‌گیرد که پیامدهای اقتصادی و زیست‌محیطی قابل‌توجهی دارد.
وقتی یک تولیدکننده گلخانه‌ای بدون هیچ فشار قیمتی برای صرفه‌جویی، حجم زیادی گاز را برای گرم کردن محیط استفاده می‌کند و محصول سبزی یا میوه را به قیمت ارزان وارد بازار کشور همسایه می‌کند، در حقیقت بخشی از منابع انرژی فسیلی کشور به شکل غیرمستقیم به خارج عرضه می‌شود. این در حالی است که قیمت فروش آن محصول در بازارهای منطقه‌ای رقابتی و جذاب است، ولی هزینه فرصت انرژی مصرف‌شده در این محاسبات لحاظ نمی‌شود.
چنین سازوکاری، به جای آن‌که باعث رشد بهره‌وری باشد، عملا مشوقی برای اتلاف منابع به‌شمار می‌رود. تولیدکنندگان در نبود سیاست‌های اصلاحی، نه‌تنها به بهینه‌سازی مصرف انرژی و استفاده از تکنولوژی‌های کارآمد گرمایشی فکر نمی‌کنند بلکه حتی افزایش بهره‌وری در مصرف آب را نیز در دستور کار قرار نمی‌دهند. زیرا هر دو نهاده اصلی تولید (یعنی گاز و آب) با نرخ‌های بسیار پایین یا یارانه‌ای تأمین می‌شود. این روند سبب شده ایران در برخی محصولات کشاورزی و گلخانه‌ای، به صادرکننده بزرگ آب و گاز مجازی بدل شود، بی‌آن‌که منافع اقتصادی این صادرات هم‌سنگ هزینه‌های تحمیل‌شده به منابع کشور باشد.
صادرات آب و گاز مجازی
چندی پیش سعید توکلی، مدیرعامل شرکت ملی گاز ایران اظهار کرد: مردم ایران گاز را به ارزان‌ترین قیمت دریافت می‌کنند و همیشه برای محصولات گلخانه‌ای ایران که به خاطر گاز ارزان قیمت‌های رقابتی دارد، بازار و مشتری پیدا می‌شود.
وی افزود: درواقع، علاوه‌بر صادرات آب مجازی، داریم گاز مجازی صادر می‌کنیم این در حالی است که باید باور کنیم نسبت به نرم جهانی، شدت مصرف انرژی بیشتری داریم و بدمصرف می‌کنیم. در نیروگاه‌ها راندمان مصرف گاز پایین است و در ساختمان‌ها هدررفت بالای انرژی داریم.
تجربه کشورها با منابع محدود
برخی کشورها به دلیل قیمت بالای انرژی یا کمبود منابع آبی، تمایل دارند کالاهایی را وارد کنند که تولید آنها در کشور مبدأ مستلزم مصرف بالای آب و انرژی است. این یک استراتژی آگاهانه در مدیریت منابع ملی آنهاست. آنها جای مصرف منابع محدود خود، این فشار را به واردکنندگان منتقل می‌کنند. برای نمونه، کشورهای حاشیه خلیج‌فارس که منابع آب شیرین اندکی دارند، سال‌هاست از واردات گسترده محصولات کشاورزی آب‌بر مانند برنج، گندم یا علوفه استفاده می‌کنند تا مصرف آب داخلی حداقل شود. آنها در عمل با پرداخت هزینه این محصولات، آب مجازی را وارد کشور خود کرده اما موفق شده‌اند منابع ارزشمند آب داخلی را حفظ کنند.این امر سبب شده کارشناسان و مسئولان همواره دم از عدم صادرات آب و گاز مجازی بزنند. این در حالی است که صادرات محصولات کشاورزی به سمت ارزآوری هفت تا هشت میلیارد دلاری به صورت سالانه رفته که تجار و بازرگانان بلافاصله ارز آن را دریافت می‌کنند.
از سوی دیگر صادرات گاز به دیگر کشورهای منطقه به گونه‌ای صورت می‌گیرد که بلافاصله کشورهای مقصد هزینه واردات گاز خود را نمی‌پردازند و بعضا سال‌ها طول می‌کشد.
از سوی دیگر میزان واردات کالاهای اساسی و محصولات کشاورزی در کشورمان نشان‌دهنده آن است که ایران چیزی حدود شش تا هفت برابر صادرات، آب مجازی وارد می‌کند به طوری که می‌توان به وضوح این امر را در آمار گمرک و در واردات روغن و دانه‌های روغنی و نهاده‌های دامی را که به‌شدت نسبت به هندوانه و گوجه‌فرنگی و سایر صیفی‌جات و جالیزی‌ها محصولات آب‌بری هستند وارد می‌کند.در این‌خصوص صفدر نیازی، معاون آب و خاک وزارت جهاد کشاورزی می‌گوید: صادرات محصولات کشاورزی را تنها به دلیل آب‌بر بودن نمی‌توان محدود کرد و عوامل دیگر را نیز باید در نظر گرفت. در میوه مازاد تولید داریم و باید صادر کنیم. ۳۵میلیارد مترمکعب واردات و ۶ میلیارد مترمکعب صادرات آب مجازی داریم که ۲۹میلیون مترمکعب تراز مثبت است.
اما در مورد گاز مجازی این قضیه کمی متفاوت است به طوری که پایین‌بودن نرخ گاز تحویلی به صنایع انرژی‌بر مانند فولاد و سیمان باعث شده قیمت تمام‌شده این کالاها در مقایسه با بازار جهانی به‌شدت پایین باشد و صادرات آنها عملا به معنای انتقال گاز ارزان‌قیمت کشور به شکل محصول فرآوری‌شده به خارج باشد. این روند در حالی ادامه دارد که ایران با چالش تراز گاز در فصول سرد مواجه است و گاه ناچار به محدودیت مصرف صنایع برای تأمین نیاز خانگی می‌شود.
کارشناسان معتقدند ادامه این روند، با توجه به بحران‌های اقلیمی و محدودیت‌های رو به رشد منابع، ایران را در دهه‌های آینده به واردکننده پرهزینه انرژی و محصولات کشاورزی بدل خواهد کرد. اصلاح قیمت‌گذاری حامل‌های انرژی، لحاظ کردن هزینه فرصت منابع در سیاست‌های صادراتی و اعمال محدودیت بر صادرات محصولات پرمصرف، سه محور اصلی برای بازگرداندن تراز منطقی آب و گاز مجازی کشور عنوان می‌شود. تا زمانی که تولیدکننده داخلی همچنان بتواند با گاز بسیار ارزان محصولی تولید و آن را بدون محاسبه هزینه واقعی انرژی در کشورهای دیگر بفروشد، انگیزه‌ای برای تغییر رفتار مصرفی وجود نخواهد داشت و صادرات گاز و آب مجازی، بدون آن‌که دیده شود، ادامه خواهد یافت.
البته ذکراین نکته خالی ازلطف نیست که مسئولان باید عملکرد خودخصوصادرزمینه بهینه‌سازی مصرف‌منابع‌خدادادی همچون آب وگازرابهبودبخشند وبه مخاطبان و رسانه‌ها آدرس غلطی درخصوص رفع مشکل کمبود این منابع درکشور ندهند.
به عنوان نمونه، زمانی که یک کیلوگرم هندوانه یا گوجه‌فرنگی به کشوری دیگر صادر می‌شود، در حقیقت چندین لیتر آبی که برای کشت آن مصرف شده یا گازی که در گلخانه به کشاورز داده می‌شود نیز به شکل نامرئی از کشور عبور کرده و به مصرف نهایی در مقصد می‌رسد.
یارانه زیاد انرژی
استدلال مسئولان این است که به دلیل ساختار یارانه‌ای و قیمت بسیار پایین گاز و آب تحویلی به صنایع و به‌ویژه گلخانه‌ها و کشاورزان، نوعی صادرات غیرمستقیم گاز و آب صورت می‌گیرد که پیامدهای اقتصادی و زیست‌محیطی قابل‌توجهی دارد.
وقتی یک تولیدکننده گلخانه‌ای بدون هیچ فشار قیمتی برای صرفه‌جویی، حجم زیادی گاز را برای گرم کردن محیط استفاده می‌کند و محصول سبزی یا میوه را به قیمت ارزان وارد بازار کشور همسایه می‌کند، در حقیقت بخشی از منابع انرژی فسیلی کشور به شکل غیرمستقیم به خارج عرضه می‌شود. این در حالی است که قیمت فروش آن محصول در بازارهای منطقه‌ای رقابتی و جذاب است، ولی هزینه فرصت انرژی مصرف‌شده در این محاسبات لحاظ نمی‌شود.
چنین سازوکاری، به جای آن‌که باعث رشد بهره‌وری باشد، عملا مشوقی برای اتلاف منابع به‌شمار می‌رود. تولیدکنندگان در نبود سیاست‌های اصلاحی، نه‌تنها به بهینه‌سازی مصرف انرژی و استفاده از تکنولوژی‌های کارآمد گرمایشی فکر نمی‌کنند بلکه حتی افزایش بهره‌وری در مصرف آب را نیز در دستور کار قرار نمی‌دهند. زیرا هر دو نهاده اصلی تولید (یعنی گاز و آب) با نرخ‌های بسیار پایین یا یارانه‌ای تأمین می‌شود. این روند سبب شده ایران در برخی محصولات کشاورزی و گلخانه‌ای، به صادرکننده بزرگ آب و گاز مجازی بدل شود، بی‌آن‌که منافع اقتصادی این صادرات هم‌سنگ هزینه‌های تحمیل‌شده به منابع کشور باشد.
صادرات آب و گاز مجازی
چندی پیش سعید توکلی، مدیرعامل شرکت ملی گاز ایران اظهار کرد: مردم ایران گاز را به ارزان‌ترین قیمت دریافت می‌کنند و همیشه برای محصولات گلخانه‌ای ایران که به خاطر گاز ارزان قیمت‌های رقابتی دارد، بازار و مشتری پیدا می‌شود.
وی افزود: درواقع، علاوه‌بر صادرات آب مجازی، داریم گاز مجازی صادر می‌کنیم این در حالی است که باید باور کنیم نسبت به نرم جهانی، شدت مصرف انرژی بیشتری داریم و بدمصرف می‌کنیم. در نیروگاه‌ها راندمان مصرف گاز پایین است و در ساختمان‌ها هدررفت بالای انرژی داریم.
تجربه کشورها با منابع محدود
برخی کشورها به دلیل قیمت بالای انرژی یا کمبود منابع آبی، تمایل دارند کالاهایی را وارد کنند که تولید آنها در کشور مبدأ مستلزم مصرف بالای آب و انرژی است. این یک استراتژی آگاهانه در مدیریت منابع ملی آنهاست. آنها جای مصرف منابع محدود خود، این فشار را به واردکنندگان منتقل می‌کنند. برای نمونه، کشورهای حاشیه خلیج‌فارس که منابع آب شیرین اندکی دارند، سال‌هاست از واردات گسترده محصولات کشاورزی آب‌بر مانند برنج، گندم یا علوفه استفاده می‌کنند تا مصرف آب داخلی حداقل شود. آنها در عمل با پرداخت هزینه این محصولات، آب مجازی را وارد کشور خود کرده اما موفق شده‌اند منابع ارزشمند آب داخلی را حفظ کنند.این امر سبب شده کارشناسان و مسئولان همواره دم از عدم صادرات آب و گاز مجازی بزنند. این در حالی است که صادرات محصولات کشاورزی به سمت ارزآوری هفت تا هشت میلیارد دلاری به صورت سالانه رفته که تجار و بازرگانان بلافاصله ارز آن را دریافت می‌کنند.
از سوی دیگر صادرات گاز به دیگر کشورهای منطقه به گونه‌ای صورت می‌گیرد که بلافاصله کشورهای مقصد هزینه واردات گاز خود را نمی‌پردازند و بعضا سال‌ها طول می‌کشد.
از سوی دیگر میزان واردات کالاهای اساسی و محصولات کشاورزی در کشورمان نشان‌دهنده آن است که ایران چیزی حدود شش تا هفت برابر صادرات، آب مجازی وارد می‌کند به طوری که می‌توان به وضوح این امر را در آمار گمرک و در واردات روغن و دانه‌های روغنی و نهاده‌های دامی را که به‌شدت نسبت به هندوانه و گوجه‌فرنگی و سایر صیفی‌جات و جالیزی‌ها محصولات آب‌بری هستند وارد می‌کند.در این‌خصوص صفدر نیازی، معاون آب و خاک وزارت جهاد کشاورزی می‌گوید: صادرات محصولات کشاورزی را تنها به دلیل آب‌بر بودن نمی‌توان محدود کرد و عوامل دیگر را نیز باید در نظر گرفت. در میوه مازاد تولید داریم و باید صادر کنیم. ۳۵میلیارد مترمکعب واردات و ۶ میلیارد مترمکعب صادرات آب مجازی داریم که ۲۹میلیون مترمکعب تراز مثبت است.
اما در مورد گاز مجازی این قضیه کمی متفاوت است به طوری که پایین‌بودن نرخ گاز تحویلی به صنایع انرژی‌بر مانند فولاد و سیمان باعث شده قیمت تمام‌شده این کالاها در مقایسه با بازار جهانی به‌شدت پایین باشد و صادرات آنها عملا به معنای انتقال گاز ارزان‌قیمت کشور به شکل محصول فرآوری‌شده به خارج باشد. این روند در حالی ادامه دارد که ایران با چالش تراز گاز در فصول سرد مواجه است و گاه ناچار به محدودیت مصرف صنایع برای تأمین نیاز خانگی می‌شود.
کارشناسان معتقدند ادامه این روند، با توجه به بحران‌های اقلیمی و محدودیت‌های رو به رشد منابع، ایران را در دهه‌های آینده به واردکننده پرهزینه انرژی و محصولات کشاورزی بدل خواهد کرد. اصلاح قیمت‌گذاری حامل‌های انرژی، لحاظ کردن هزینه فرصت منابع در سیاست‌های صادراتی و اعمال محدودیت بر صادرات محصولات پرمصرف، سه محور اصلی برای بازگرداندن تراز منطقی آب و گاز مجازی کشور عنوان می‌شود. تا زمانی که تولیدکننده داخلی همچنان بتواند با گاز بسیار ارزان محصولی تولید و آن را بدون محاسبه هزینه واقعی انرژی در کشورهای دیگر بفروشد، انگیزه‌ای برای تغییر رفتار مصرفی وجود نخواهد داشت و صادرات گاز و آب مجازی، بدون آن‌که دیده شود، ادامه خواهد یافت.
البته ذکراین نکته خالی ازلطف نیست که مسئولان باید عملکرد خودخصوصادرزمینه بهینه‌سازی مصرف‌منابع‌خدادادی همچون آب وگازرابهبودبخشند وبه مخاطبان و رسانه‌ها آدرس غلطی درخصوص رفع مشکل کمبود این منابع درکشور ندهند.
