«جام‌جم» در گفت‌وگو با رئیس سازمان امور اجتماعی کشور بررسی کرد
نوجوانی آسیب‌های اجتماعی
آسیب‌های اجتماعی دیگر فقط مسأله بزرگسالان نیست؛ امروز کودکان و نوجوانان هم در معرض خطر قرار دارند و این تهدیدها هر روز جوان‌تر و زنانه‌تر می‌شود! از خشونت خانگی و اعتیاد گرفته تا خودکشی و فرار از خانه، جامعه ما با چالش‌هایی روبه‌روست که زندگی و آینده نسل جوان را تهدید می‌کند.
درچنین شرایطی، پرسش اصلی این است:چه کسانی بیشترین آسیب‌پذیری را دارندودولت برای حفاظت ازکودکان و نوجوانان چه برنامه‌هایی در دست اجرا دارد؟ برای پاسخ به این پرسش با سیدمحمد بطحائی، رئیس سازمان امور اجتماعی کشور روندهای آسیب‌های اجتماعی را از نگاه جنسیتی، گروه‌های سنی مختلف، به‌ویژه کودکان و نوجوانان، بررسی کرده‌ایم.
در حوزه آسیب‌ها چه اقشاری بیش از دیگران در معرض خطر قرار می‌گیرند؟
به‌طور طبیعی کودکان و نوجوانان و افرادی که از نظر اقتصادی ضعیف‌ترهستند یا از حمایت‌های کمتری برخوردارند مانند برخی بانوان از جمله گروه‌هایی درجامعه محسوب می‌شوند که بیشتر درخطر آسیب‌ها قراردارند که البته در برخی شاخص‌ها از گذشته هم شرایط همین بوده و همچنان شاخص برخی آسیب‌ها در بانوان، مانند شاخص خشونت، نسبت به آقایان بالاتر است. همین موضوع برنامه‌های مقابله با خشونت علیه زنان را در اولویت قرار داده است اما در برخی دیگر از موارد، مثل اعتیاد، به دلایل متعدد این شاخص در بین مردان از گذشته تاکنون چندین برابر زنان بوده و متأسفانه روند افزایشی هم دارد.
در موضوع خودکشی و فرار زنان از خانه چه تغییراتی در سال‌های اخیر مشاهده شده است؟
نکته قابل‌توجهی که باید در شاخص‌ها به آن اشاره کنم، مربوط به موضوع خودکشی است. در گذشته نرخ اقدام به خودکشی در میان زنان بیشتر از مردان بود اما نرخ «خودکشی کامل» یعنی کسانی که بر اثر خودکشی جان، خود را از دست داده‌اند در بانوان کمتر بود. به عبارت دیگر، خودکشی ناموفق در میان زنان رقم بالاتری را نشان می‌داد. متأسفانه طی سال‌های اخیر نرخ خودکشی کامل در میان زنان سیر صعودی داشته است. به بیان دیگر، اقدام به خودکشی در میان زنان در سال‌های اخیر بیشتر با نیت واقعی مرگ و پایان دادن به زندگی انجام می‌شود؛ در حالی که در گذشته این‌گونه نبود. بنابراین یکی از موضوعاتی که برنامه‌های مقابله با آسیب‌های اجتماعی را در اولویت قرار داده، مقابله و کاهش نرخ خودکشی به‌ویژه در میان زنان است. نکته دیگری را هم باید اضافه کنم؛ آمار فرار زنان از خانه بسیار بیشتر از سه تا چهار سال اخیر بود اما در حال حاضر، یکی از شاخص‌هایی که در حوزه آسیب‌ها خوشبختانه با کاهش روبه‌رو شده، فرار بانوان از خانه است. این معضل به دلایل مختلف در سال‌های اخیر کاهش یافته که نشان‌دهنده روندی مثبت در جامعه است.
کدام رده‌های سنی بیشتر درگیر آسیب‌ها هستند؟
تقریبا درصد توزیع آسیب‌ها در میان گروه‌های سنی با توزیع جمعیتی همبستگی دارد. منظورم گروه سنی ۱۵ تا ۶۴ سال است. در میان این گروه‌ها توزیع تقریبا نرمال و متناسب با جمعیت دیده می‌شود اما اگر بخواهم دقیق‌تر بگویم در سال‌های اخیر، مصرف موادی مانند گل در بین جوانان روند صعودی داشته که این آسیب‌ها بیشتر در گروه‌های سنی جوانان یعنی تا ۲۴ سال مشاهده می‌شود. طلاق و ازهم‌پاشیدگی خانواده بیشترین فراوانی را در گروه‌های سنی میانسال دارد. یکی از هشدارهای مهم سال‌های اخیر نیز نرخ خودکشی است که هرچند در کل نسبت به سال‌های قبل کاهش یافته اما در میان جوانان و نوجوانان افزایش داشته این موضوع نشان‌دهنده ضرورت توجه بیشتر در حوزه تعلیم و تربیت و آموزش‌وپرورش است.
مهم‌ترین عوامل بروز آسیب‌های اجتماعی چیست؟
اصلی‌ترین عامل زمینه‌ای و نه لزوما عامل مستقیم، ضعف بنیان خانواده است. خانواده‌ها در گذشته نقش پررنگ‌تری داشتند اما متأسفانه امروز نه‌تنها در کشور ما، بلکه در بسیاری از کشورها، مرجعیت و اثرگذاری خانواده در زندگی فردی و اجتماعی کاهش یافته است. عامل دیگری که شاید مستقیم‌تر عمل می‌کند، اضطراب، استرس و فشارهای روحی ــ روانی است. پژوهش‌ها نشان داده افراد برای فرار از استرس و فشارهای عصبی و برای رسیدن به آرامش به سمت مواد مخدر، الکل و... کشیده می‌شوند. این موضوع یکی از مباحث مهم در روان‌شناسی اجتماعی است که باید مورد توجه متخصصان قرار گیرد. بنابراین لازم است عواملی که آرامش فردی و اجتماعی را دستخوش تغییر و اختلال می‌کنند مدیریت شوند تا جامعه با فشارهای روحی و هیجانی کمتری روبه‌رو شود.
نقش فضای مجازی در این زمینه چقدر است؟
فضای مجازی با اخبار درست یا غلطی که به‌صورت پیوسته به افراد جامعه تزریق می‌کند، می‌تواند نقش زیادی در بر هم زدن آرامش و ایجاد اختلالات روحی و روانی داشته باشد. البته جنبه‌های مثبت و ایجابی هم دارد اما متأسفانه کمتر مورد استفاده قرار می‌گیرد. یعنی داده‌ها و اطلاعاتی که می‌تواند به آرامش جامعه کمک کند، در فضای مجازی کمتر مبادله می‌شود و این یکی از نقاط ضعف آن است. با این حال نمی‌توان نقش مهم فضای مجازی در ایجاد بی‌ثباتی روانی را نادیده گرفت.
برنامه‌های وزارت کشور برای کاهش آسیب‌های اجتماعی به‌ویژه در میان زنان و کودکان چیست؟
بسیاری از آسیب‌هایی که در سنین میانسالی و بزرگسالی رخ می‌دهد، ریشه در دوران کودکی و نوجوانی دارد. اگر بتوانیم در این دوران آموزش‌های لازم را به کودکان و نوجوانان ارائه کنیم، در پیشگیری از آسیب‌ها در آینده بسیار مؤثر خواهد بود. بر همین اساس، وزارت کشور اولویت اصلی خود را مقابله با آسیب‌ها در دوران مدرسه و دانشگاه قرار داده است. بسیاری از برنامه‌های ما در سال ۱۴۰۴ ناظر بر نوجوانان و جوانان خواهد بود. در حال حاضر برنامه‌های ویژه‌ای با اعتبارات جداگانه تدوین شده که تقریبا نهایی است. با سازمان برنامه و بودجه نیز در حال هماهنگی هستیم تا پس از تأمین بودجه، این برنامه‌ها توسط دستگاه‌های ذی‌ربط به اجرا درآید.
چه تضمینی وجود دارد که برنامه‌ها و اقدامات صرفا روی کاغذ باقی نماند؟
ما در گذشته نیز برنامه‌هایی داشتیم که از نظر اجرا «کارا» بودند؛ یعنی روی کاغذ و در فرآیندها به‌درستی پیش رفتند اما آنچه در جامعه لمس شد، اثرگذاری پایین بود. به عبارت دیگر، خروجی ملموس برای مردم قابل مشاهده نبود. به همین دلیل امروز تلاش کرده‌ایم برنامه‌های جدید نتیجه‌محور طراحی کنیم تا در پایان هر سال بتوانیم با عدد و رقم نشان دهیم چه بخشی از اهداف محقق شده است. این تغییر رویکرد از فرآیندمحوری به نتیجه‌محوری، تفاوت اصلی برنامه‌های جدید ما با گذشته است اما همان‌طور که شما اشاره کردید، یکی از نقاط ضعف روش‌های قبلی همین مسأله بود که اثربخشی آنها مورد تردید قرار داشت. بر همین اساس برنامه‌های جدید با دقت بیشتری طراحی شده‌اند.
در انتظار اقدامات عملی
مقام معظم رهبری بارها در بیانات خود براهمیت مقابله با پنج آسیب اجتماعی کلیدی یعنی اعتیاد، طلاق، فقر، فساد و تهدیدات فرهنگی و اخلاقی تاکید کرده‌اند. این آسیب‌ها سلامت و انسجام جامعه را تهدید می‌کنند و مقابله با آنها نیازمند اقدامات هدفمند و مستمر است. در این میان، اعتیاد یکی از مهم‌ترین و خطرناک‌ترین این مسائل است که آثار مخرب آن بر خانواده‌ها و جوانان به‌وضوح قابل مشاهده است. تجربه سال‌های اخیر نشان داده که روش‌های سنتی مقابله با اعتیاد کافی نبوده و ضروری است راهکارهای نوین و مؤثر برای پیشگیری و کنترل این آسیب اجتماعی طراحی و اجرایی شود. بر همین اساس بطحائی می‌گوید: اکنون ستاد مبارزه با مواد مخدر در حال مطالعه و طراحی روش‌های جدید است که امسال ارائه خواهد شد. البته تمرکز وزارت کشور بر آموزش و آشنایی خانواده‌ها، نوجوانان و جوانان با آثار و عواقب اعتیاد است. به گفته وی، هدف این است که جوانان بدانند در شرایط بحرانی و استرس‌های روحی چگونه خود را کنترل کنند تا به دام اعتیاد نیفتند. بنابراین بخش عمده فعالیت‌های ما ناظر بر حوزه پیشگیری است و روش‌های جدید مقابله با اعتیاد نیز به‌زودی اعلام و اجرا خواهد شد.
در حوزه آسیب‌ها چه اقشاری بیش از دیگران در معرض خطر قرار می‌گیرند؟
به‌طور طبیعی کودکان و نوجوانان و افرادی که از نظر اقتصادی ضعیف‌ترهستند یا از حمایت‌های کمتری برخوردارند مانند برخی بانوان از جمله گروه‌هایی درجامعه محسوب می‌شوند که بیشتر درخطر آسیب‌ها قراردارند که البته در برخی شاخص‌ها از گذشته هم شرایط همین بوده و همچنان شاخص برخی آسیب‌ها در بانوان، مانند شاخص خشونت، نسبت به آقایان بالاتر است. همین موضوع برنامه‌های مقابله با خشونت علیه زنان را در اولویت قرار داده است اما در برخی دیگر از موارد، مثل اعتیاد، به دلایل متعدد این شاخص در بین مردان از گذشته تاکنون چندین برابر زنان بوده و متأسفانه روند افزایشی هم دارد.
در موضوع خودکشی و فرار زنان از خانه چه تغییراتی در سال‌های اخیر مشاهده شده است؟
نکته قابل‌توجهی که باید در شاخص‌ها به آن اشاره کنم، مربوط به موضوع خودکشی است. در گذشته نرخ اقدام به خودکشی در میان زنان بیشتر از مردان بود اما نرخ «خودکشی کامل» یعنی کسانی که بر اثر خودکشی جان، خود را از دست داده‌اند در بانوان کمتر بود. به عبارت دیگر، خودکشی ناموفق در میان زنان رقم بالاتری را نشان می‌داد. متأسفانه طی سال‌های اخیر نرخ خودکشی کامل در میان زنان سیر صعودی داشته است. به بیان دیگر، اقدام به خودکشی در میان زنان در سال‌های اخیر بیشتر با نیت واقعی مرگ و پایان دادن به زندگی انجام می‌شود؛ در حالی که در گذشته این‌گونه نبود. بنابراین یکی از موضوعاتی که برنامه‌های مقابله با آسیب‌های اجتماعی را در اولویت قرار داده، مقابله و کاهش نرخ خودکشی به‌ویژه در میان زنان است. نکته دیگری را هم باید اضافه کنم؛ آمار فرار زنان از خانه بسیار بیشتر از سه تا چهار سال اخیر بود اما در حال حاضر، یکی از شاخص‌هایی که در حوزه آسیب‌ها خوشبختانه با کاهش روبه‌رو شده، فرار بانوان از خانه است. این معضل به دلایل مختلف در سال‌های اخیر کاهش یافته که نشان‌دهنده روندی مثبت در جامعه است.
کدام رده‌های سنی بیشتر درگیر آسیب‌ها هستند؟
تقریبا درصد توزیع آسیب‌ها در میان گروه‌های سنی با توزیع جمعیتی همبستگی دارد. منظورم گروه سنی ۱۵ تا ۶۴ سال است. در میان این گروه‌ها توزیع تقریبا نرمال و متناسب با جمعیت دیده می‌شود اما اگر بخواهم دقیق‌تر بگویم در سال‌های اخیر، مصرف موادی مانند گل در بین جوانان روند صعودی داشته که این آسیب‌ها بیشتر در گروه‌های سنی جوانان یعنی تا ۲۴ سال مشاهده می‌شود. طلاق و ازهم‌پاشیدگی خانواده بیشترین فراوانی را در گروه‌های سنی میانسال دارد. یکی از هشدارهای مهم سال‌های اخیر نیز نرخ خودکشی است که هرچند در کل نسبت به سال‌های قبل کاهش یافته اما در میان جوانان و نوجوانان افزایش داشته این موضوع نشان‌دهنده ضرورت توجه بیشتر در حوزه تعلیم و تربیت و آموزش‌وپرورش است.
مهم‌ترین عوامل بروز آسیب‌های اجتماعی چیست؟
اصلی‌ترین عامل زمینه‌ای و نه لزوما عامل مستقیم، ضعف بنیان خانواده است. خانواده‌ها در گذشته نقش پررنگ‌تری داشتند اما متأسفانه امروز نه‌تنها در کشور ما، بلکه در بسیاری از کشورها، مرجعیت و اثرگذاری خانواده در زندگی فردی و اجتماعی کاهش یافته است. عامل دیگری که شاید مستقیم‌تر عمل می‌کند، اضطراب، استرس و فشارهای روحی ــ روانی است. پژوهش‌ها نشان داده افراد برای فرار از استرس و فشارهای عصبی و برای رسیدن به آرامش به سمت مواد مخدر، الکل و... کشیده می‌شوند. این موضوع یکی از مباحث مهم در روان‌شناسی اجتماعی است که باید مورد توجه متخصصان قرار گیرد. بنابراین لازم است عواملی که آرامش فردی و اجتماعی را دستخوش تغییر و اختلال می‌کنند مدیریت شوند تا جامعه با فشارهای روحی و هیجانی کمتری روبه‌رو شود.
نقش فضای مجازی در این زمینه چقدر است؟
فضای مجازی با اخبار درست یا غلطی که به‌صورت پیوسته به افراد جامعه تزریق می‌کند، می‌تواند نقش زیادی در بر هم زدن آرامش و ایجاد اختلالات روحی و روانی داشته باشد. البته جنبه‌های مثبت و ایجابی هم دارد اما متأسفانه کمتر مورد استفاده قرار می‌گیرد. یعنی داده‌ها و اطلاعاتی که می‌تواند به آرامش جامعه کمک کند، در فضای مجازی کمتر مبادله می‌شود و این یکی از نقاط ضعف آن است. با این حال نمی‌توان نقش مهم فضای مجازی در ایجاد بی‌ثباتی روانی را نادیده گرفت.
برنامه‌های وزارت کشور برای کاهش آسیب‌های اجتماعی به‌ویژه در میان زنان و کودکان چیست؟
بسیاری از آسیب‌هایی که در سنین میانسالی و بزرگسالی رخ می‌دهد، ریشه در دوران کودکی و نوجوانی دارد. اگر بتوانیم در این دوران آموزش‌های لازم را به کودکان و نوجوانان ارائه کنیم، در پیشگیری از آسیب‌ها در آینده بسیار مؤثر خواهد بود. بر همین اساس، وزارت کشور اولویت اصلی خود را مقابله با آسیب‌ها در دوران مدرسه و دانشگاه قرار داده است. بسیاری از برنامه‌های ما در سال ۱۴۰۴ ناظر بر نوجوانان و جوانان خواهد بود. در حال حاضر برنامه‌های ویژه‌ای با اعتبارات جداگانه تدوین شده که تقریبا نهایی است. با سازمان برنامه و بودجه نیز در حال هماهنگی هستیم تا پس از تأمین بودجه، این برنامه‌ها توسط دستگاه‌های ذی‌ربط به اجرا درآید.
چه تضمینی وجود دارد که برنامه‌ها و اقدامات صرفا روی کاغذ باقی نماند؟
ما در گذشته نیز برنامه‌هایی داشتیم که از نظر اجرا «کارا» بودند؛ یعنی روی کاغذ و در فرآیندها به‌درستی پیش رفتند اما آنچه در جامعه لمس شد، اثرگذاری پایین بود. به عبارت دیگر، خروجی ملموس برای مردم قابل مشاهده نبود. به همین دلیل امروز تلاش کرده‌ایم برنامه‌های جدید نتیجه‌محور طراحی کنیم تا در پایان هر سال بتوانیم با عدد و رقم نشان دهیم چه بخشی از اهداف محقق شده است. این تغییر رویکرد از فرآیندمحوری به نتیجه‌محوری، تفاوت اصلی برنامه‌های جدید ما با گذشته است اما همان‌طور که شما اشاره کردید، یکی از نقاط ضعف روش‌های قبلی همین مسأله بود که اثربخشی آنها مورد تردید قرار داشت. بر همین اساس برنامه‌های جدید با دقت بیشتری طراحی شده‌اند.
در انتظار اقدامات عملی
مقام معظم رهبری بارها در بیانات خود براهمیت مقابله با پنج آسیب اجتماعی کلیدی یعنی اعتیاد، طلاق، فقر، فساد و تهدیدات فرهنگی و اخلاقی تاکید کرده‌اند. این آسیب‌ها سلامت و انسجام جامعه را تهدید می‌کنند و مقابله با آنها نیازمند اقدامات هدفمند و مستمر است. در این میان، اعتیاد یکی از مهم‌ترین و خطرناک‌ترین این مسائل است که آثار مخرب آن بر خانواده‌ها و جوانان به‌وضوح قابل مشاهده است. تجربه سال‌های اخیر نشان داده که روش‌های سنتی مقابله با اعتیاد کافی نبوده و ضروری است راهکارهای نوین و مؤثر برای پیشگیری و کنترل این آسیب اجتماعی طراحی و اجرایی شود. بر همین اساس بطحائی می‌گوید: اکنون ستاد مبارزه با مواد مخدر در حال مطالعه و طراحی روش‌های جدید است که امسال ارائه خواهد شد. البته تمرکز وزارت کشور بر آموزش و آشنایی خانواده‌ها، نوجوانان و جوانان با آثار و عواقب اعتیاد است. به گفته وی، هدف این است که جوانان بدانند در شرایط بحرانی و استرس‌های روحی چگونه خود را کنترل کنند تا به دام اعتیاد نیفتند. بنابراین بخش عمده فعالیت‌های ما ناظر بر حوزه پیشگیری است و روش‌های جدید مقابله با اعتیاد نیز به‌زودی اعلام و اجرا خواهد شد.
