خوشه‌های طلایی ایران
کشاورزی در ایران، به‌عنوان یکی از پایه‌های اصلی اقتصاد و تأمین امنیت غذایی، نقش حیاتی ایفا می‌کند. با وجود چالش‌هایی مانند کمبود آب و تغییرات اقلیمی، سطح اراضی زراعی زیر کشت در ایران نشان‌دهنده ظرفیت‌های کشاورزی کشور و محدودیت‌های آن است.
مساحت کل اراضی زراعی
براساس آمارسال۱۳۹۳،مساحت کل اراضی زراعی ایران حدود۱۴.۷میلیون هکتاراست که شامل شش‌میلیون هکتار اراضی آبی و ۸.۷میلیون هکتار اراضی دیم می‌شود. از این میزان، تنها۶درصد(حدود۸۸۰هزارهکتار) به کشت محصولات سالانه اختصاص دارد و بقیه به‌صورت آیش یا برای محصولات دائمی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
در سال‌های اخیر، گزارش‌هایی از افزایش سطح زیر کشت برخی محصولات استراتژیک مانند گندم منتشر شده است. به عنوان‌مثال، در سال زراعی ۱۴۰۴ ــ ۱۴۰۳، سطح زیر کشت گندم به ۶.۱۲۵میلیون هکتار رسیده که شامل ۲.۰۵میلیون هکتار گندم آبی و ۴.۰۷۵میلیون هکتار گندم دیم است.
توزیع جغرافیایی
اراضی زراعی ایران به‌طور عمده در استان‌های خوزستان، خراسان‌رضوی، فارس، کرمان و اصفهان متمرکز است. خوزستان با ۸.۸۵تا۹.۱درصد از کل سطح زیر کشت، پیشتاز است و پس از آن،استان‌های کرمانشاه و کردستان قرار دارند. در مقابل، استان‌هایی مانند البرز با ۰.۳۲ تا ۰.۳۶درصد، کمترین سهم را دارند. این توزیع نشان‌دهنده تفاوت‌های اقلیمی و دسترسی به منابع آبی در مناطق مختلف است. به‌عنوان‌مثال، استان‌های شمالی مانند گیلان با ۲۳۸هزار هکتار اراضی شالیزاری، نقش مهمی در تولید برنج دارند و رتبه اول سطح زیر کشت این محصول را به خود اختصاص داده‌اند.
نوع کشت: آبی و دیم
از کل اراضی زراعی، حدود ۵۲.۹درصد به کشت آبی و۴۷.۱درصد به کشت دیم اختصاص دارد. اراضی آبی، به‌ویژه در مناطق با منابع آبی گسترده مانند خوزستان و فارس، برای محصولاتی مانند گندم، برنج و نیشکر استفاده می‌شوند. در مقابل، اراضی دیم و وابسته به بارش‌های فصلی، درمناطق کوهستانی ونیمه‌خشک مانند کردستان و کرمانشاه رایج هستند. بااین‌حال، خشکسالی‌های اخیر که دوسوم کشور را به مناطق بیابانی تبدیل کرده، اراضی دیم را به‌شدت تحت تأثیر قرار داده است.
چه محصولاتی در ایران کشت می‌شود؟
گندم با ۵۷درصد از سطح زیر کشت، مهم‌ترین محصول زراعی ایران است، به‌طوری‌که در سال ۱۳۹۷ حدود ۱۱.۴میلیون هکتار از اراضی زیر کشت به این محصول اختصاص داشت.پس ازگندم،جو(۱۵درصد)، برنج (۴درصد)، یونجه (۴درصد) و محصولات دیگر مانند چغندرقند، نیشکر و ذرت در رتبه‌های بعدی قرار دارند. برنج، به‌ویژه در استان‌های شمالی، با تولید سالانه حدود ۱.۱۵میلیون تن شلتوک،نقش کلیدی دارد.همچنین محصولات باغی مانند مرکبات و سیب درختی نیز بخش قابل‌توجهی از تولیدات کشاورزی را تشکیل می‌دهند.
چالش‌های پیش روی ایران
کشاورزی ایران با چالش‌های متعددی مواجه است. خشکسالی و کاهش منابع آبی، به‌ویژه مصرف ۷۰ درصد از ذخایر آب زیرزمینی در۱۰ تا ۱۵ سال اخیر، تهدیدی جدی برای پایداری کشاورزی است. مدیریت ناکارآمد منابع آب، سدسازی بی‌رویه و استفاده از روش‌های سنتی آبیاری، بهره‌وری را کاهش داده است. علاوه بر این، خرد بودن اراضی کشاورزی (با میانگین ۲.۹هکتار برای اراضی آبی و ۶.۹هکتار برای اراضی دیم) و کمبود مکانیزاسیون، مانع از توسعه کشاورزی مدرن شده است. فقدان قوانین مناسب برای جلوگیری از تقسیم اراضی و حمایت از فناوری‌های نوین نیز از دیگر مشکلات است.
آینده کشاورزی ایران
با توجه به محدودیت‌های منابع آب و خاک، آینده کشاورزی ایران به اصلاح الگوهای کشت، استفاده از فناوری‌های نوین مانند اینترنت اشیا و مکانیزاسیون وحفظ اراضی حاصلخیزوابسته است.به گفته کارشناسان، فقط ۱.۳میلیون هکتار از اراضی ایران درجه یک و حاصلخیز است که بیشتر در شمال کشورقراردارد.حفاظت از این اراضی برای نسل‌های آینده و جلوگیری از تبدیل آنها به کاربری‌های غیرکشاورزی، ضرورتی حیاتی است.
براساس آمارسال۱۳۹۳،مساحت کل اراضی زراعی ایران حدود۱۴.۷میلیون هکتاراست که شامل شش‌میلیون هکتار اراضی آبی و ۸.۷میلیون هکتار اراضی دیم می‌شود. از این میزان، تنها۶درصد(حدود۸۸۰هزارهکتار) به کشت محصولات سالانه اختصاص دارد و بقیه به‌صورت آیش یا برای محصولات دائمی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
در سال‌های اخیر، گزارش‌هایی از افزایش سطح زیر کشت برخی محصولات استراتژیک مانند گندم منتشر شده است. به عنوان‌مثال، در سال زراعی ۱۴۰۴ ــ ۱۴۰۳، سطح زیر کشت گندم به ۶.۱۲۵میلیون هکتار رسیده که شامل ۲.۰۵میلیون هکتار گندم آبی و ۴.۰۷۵میلیون هکتار گندم دیم است.
توزیع جغرافیایی
اراضی زراعی ایران به‌طور عمده در استان‌های خوزستان، خراسان‌رضوی، فارس، کرمان و اصفهان متمرکز است. خوزستان با ۸.۸۵تا۹.۱درصد از کل سطح زیر کشت، پیشتاز است و پس از آن،استان‌های کرمانشاه و کردستان قرار دارند. در مقابل، استان‌هایی مانند البرز با ۰.۳۲ تا ۰.۳۶درصد، کمترین سهم را دارند. این توزیع نشان‌دهنده تفاوت‌های اقلیمی و دسترسی به منابع آبی در مناطق مختلف است. به‌عنوان‌مثال، استان‌های شمالی مانند گیلان با ۲۳۸هزار هکتار اراضی شالیزاری، نقش مهمی در تولید برنج دارند و رتبه اول سطح زیر کشت این محصول را به خود اختصاص داده‌اند.
نوع کشت: آبی و دیم
از کل اراضی زراعی، حدود ۵۲.۹درصد به کشت آبی و۴۷.۱درصد به کشت دیم اختصاص دارد. اراضی آبی، به‌ویژه در مناطق با منابع آبی گسترده مانند خوزستان و فارس، برای محصولاتی مانند گندم، برنج و نیشکر استفاده می‌شوند. در مقابل، اراضی دیم و وابسته به بارش‌های فصلی، درمناطق کوهستانی ونیمه‌خشک مانند کردستان و کرمانشاه رایج هستند. بااین‌حال، خشکسالی‌های اخیر که دوسوم کشور را به مناطق بیابانی تبدیل کرده، اراضی دیم را به‌شدت تحت تأثیر قرار داده است.
چه محصولاتی در ایران کشت می‌شود؟
گندم با ۵۷درصد از سطح زیر کشت، مهم‌ترین محصول زراعی ایران است، به‌طوری‌که در سال ۱۳۹۷ حدود ۱۱.۴میلیون هکتار از اراضی زیر کشت به این محصول اختصاص داشت.پس ازگندم،جو(۱۵درصد)، برنج (۴درصد)، یونجه (۴درصد) و محصولات دیگر مانند چغندرقند، نیشکر و ذرت در رتبه‌های بعدی قرار دارند. برنج، به‌ویژه در استان‌های شمالی، با تولید سالانه حدود ۱.۱۵میلیون تن شلتوک،نقش کلیدی دارد.همچنین محصولات باغی مانند مرکبات و سیب درختی نیز بخش قابل‌توجهی از تولیدات کشاورزی را تشکیل می‌دهند.
چالش‌های پیش روی ایران
کشاورزی ایران با چالش‌های متعددی مواجه است. خشکسالی و کاهش منابع آبی، به‌ویژه مصرف ۷۰ درصد از ذخایر آب زیرزمینی در۱۰ تا ۱۵ سال اخیر، تهدیدی جدی برای پایداری کشاورزی است. مدیریت ناکارآمد منابع آب، سدسازی بی‌رویه و استفاده از روش‌های سنتی آبیاری، بهره‌وری را کاهش داده است. علاوه بر این، خرد بودن اراضی کشاورزی (با میانگین ۲.۹هکتار برای اراضی آبی و ۶.۹هکتار برای اراضی دیم) و کمبود مکانیزاسیون، مانع از توسعه کشاورزی مدرن شده است. فقدان قوانین مناسب برای جلوگیری از تقسیم اراضی و حمایت از فناوری‌های نوین نیز از دیگر مشکلات است.
آینده کشاورزی ایران
با توجه به محدودیت‌های منابع آب و خاک، آینده کشاورزی ایران به اصلاح الگوهای کشت، استفاده از فناوری‌های نوین مانند اینترنت اشیا و مکانیزاسیون وحفظ اراضی حاصلخیزوابسته است.به گفته کارشناسان، فقط ۱.۳میلیون هکتار از اراضی ایران درجه یک و حاصلخیز است که بیشتر در شمال کشورقراردارد.حفاظت از این اراضی برای نسل‌های آینده و جلوگیری از تبدیل آنها به کاربری‌های غیرکشاورزی، ضرورتی حیاتی است.
