زخم دهه ۹۰ بر بازار گوشت
تولید محصولات پروتئینی مانند گوشت، مرغ، تخم مرغ و حتی لبنیات به واردات نهادهای دامی وابسته است. با این حال سفره بسیاری از خانوارهای ایرانی درگیر تأمین کالاهای اساسی است. نهاده‌های دامی شامل ذرت، جو، کنجاله و دانه سویاست که در صنایع مهمی از جمله دام و طیور و بخش عمده معیشت مردم در بخش مرغ، گوشت قرمز، لبنیات و تخم مرغ اثرگذار است.
حفظ امنیت غذایی با توجه به شرایط تحریمی یکی از اولویت‌‌های اصلی کشور است و برنامه‌های دولت باید با توجه به این موضوع اجرایی شود. تأمین امنیت غذایی در کشور به‌شدت به نهاده‌های دامی مثل ذرت، جو، کنجاله سویا وابسته است که آمارها نشان می‌دهد بیش از ۸۰درصد آن از طریق واردات تأمین می‌شود. این وابستگی در صورت وقوع بحران‌های خارجی یا داخلی یا ایجاد خللی، مانند نوسانات ارزی یا اختلال در حمل‌ونقل می‌تواند به افزایش قیمت کالاهای اساسی همچون گوشت، مرغ و تخم مرغ منجر شود که فشار بر معیشت خانوارهاست.
ضریب وابستگی چقدر است؟
ایران سالانه به حدود ۲۱میلیون تن نهاده‌های دامی ذرت، جو و سویا نیاز دارد که حدود ۱۷میلیون تن آن از طریق واردات تأمین می‌شود؛ این نکته نشان می‌دهد سهم واردات از تأمین نهاده‌های دامی حدود ۸۰ تا ۸۵درصد است. در دهه ۹۰، میانگین واردات سالانه حدود ۷ تا ۱۰میلیون تن بود که نشان‌دهنده افزایش وابستگی کشور به واردات نهاده‌های دامی است. با این حال از ۱۷میلیون تن واردات حدود ۱۰میلیون تن آن مربوط به ذرت است که حدود ۹۰۰هزار تن از این محصول پرمصرف دامی در داخل تولید می‌شود که ضریب وابستگی به ذرت بیش از ۹۰درصد است. نیاز کشور به جو نیز حدود ۶.۵میلیون تن و تولید داخل بین ۳ تا ۳.۵میلیون تن است که ۴۵درصد نیاز کشور به این محصول از طریق واردات تأمین می‌شود. ضریب وابستگی به دانه سویا و تبدیل به کنجاله و روغن نیز بیش از ۹۰درصد است که براساس برنامه‌ریزی وزارت جهاد کشاورزی حدود ۴میلیون تن دانه سویا و کنجاله سویا وارد می‌شود در حالی که تولید کشور فقط ۳۰۰هزار تن دانه روغنی است.
عرضه نهاده‌های دامی
مجموع ارزی که در بودجه ۱۴۰۴ برای واردات کالاهای اساسی و دارو با نرخ ارز ترجیحی ۱۱میلیارد یورو (معادل ۱۳میلیارد دلار) است، با این حال غلامرضا نوری، وزیر جهاد کشاورزی اعلام کرد نهاده‌های دامی تا پایان امسال با نرخ قبلی ۲۸۵۰۰تومان عرضه خواهد شد. این اظهار نظر نشان‌دهنده تداوم سیاست ارز ترجیحی برای واردات نهاده‌های دامی، دست‌کم تا پایان سال ۱۴۰۴ است. این تصمیم در شرایطی اتخاذ شده که خشکسالی‌های اخیر کشور، واردات گندم و جو را افزایش داده و بر فشارهای قیمتی در بازار نهاده‌ها افزوده است. نوری با اشاره به نگرانی فعالان بخش دام و طیور گفته بود: نگران کمبود نهاده و حذف دام‌های مولد نباشید. با پیش‌بینی‌های انجام‌‌شده از جمله افزایش واردات در تأمین نیاز‌ها مشکلی وجود ندارد.
مهم‌ترین کشورهای تأمین‌کننده نهاده
محمدرضا کلامی، دبیر اتحادیه واردکنندگان نهاده‌های دام و طیور می‌گوید: مهم‌ترین کشورهای تأمین‌کننده نهاده‌های دام طیور در بنادر شمال کشور، روسیه و قزاقستان و در بنادر جنوب کشورهای آمریکای جنوبی به‌خصوص برزیل و آرژانتین و همچنین کشورهای کانادا و اوکراین هستند که هرچند به غیر از کشور اوکراین سایر این کشورها مناسبات سیاسی و تجاری مناسبی با کشورمان دارند.او تأکید کرد که مسائل و مشکلات ناشی از تحریم، تأخیر پرداخت‌های ارزی و نارضایتی فروشندگان در مبادی تأمین، محدودیت‌های فصلی و قوانین داخلی برخی تأمین‌کنندگان و مشکلات سیاسی مانند جنگ تحمیلی ۱۲روزه اخیر با رژیم صهیونیستی از مهم‌ترین ریسک‌ها در ارتباط با تأمین‌کنندگان خارجی نهاده‌های دامی است.
کلامی درباره توانایی خودکفایی ایران در تأمین نهاده‌های دامی گفت: در حوزه عمده‌ترین نهاده‌های دامی از جمله دانه و کنجاله سویا، ذرت و جو متأسفانه کشورمان خودکفا نیست و نیازمند واردات است. تولید محصول جو به‌دلیل مشابهت به گندم تحت تأثیر سیاست‌های حمایتی طرح خودکفایی گندم است و معمولا کشاورزان کشت گندم با نرخ خرید تضمینی را به تولید جو ترجیح می‌دهند. این فعال صنفی تصریح کرد: در بهترین حالت باید ۵۰درصد جو مورد نیاز کشور از خارج تأمین شود. تولید ذرت و سویا نیز به‌دلیل آب‌بری فراوان این محصولات در کشورمان با وجود بحران آبی مزیت اقتصادی ندارد. بنابراین در این محصولات نیز همچنان نیازمند واردات هستیم.
افزایش قیمت نهاده‌ها چه اثری در بازار دارد؟
قیمت نهاده‌ها، هزینه تمام‌شده دام و گوشت با افزایش قیمت نهاده‌ها دستخوش تغییر می‌شود. مثلا کاهش تولید جو به‌دلیل خشکسالی، به‌ویژه وابستگی ۴۵درصدی جو به واردات، قیمت‌های گوشت را تحت تأثیر قرار می‌دهد. کارشناسان معتقدند حدود ۷۰درصد هزینه تولید محصولات پروتئینی را نهاده‌های دامی تشکیل می‌دهند که اخلال در تأمین این نهاده‌ها منجر به افزایش قیمت‌ها خواهد شد. در برخی دوره‌ها دامداران به‌دلیل عدم تأمین به‌موقع نهاده‌ها ناچار شده‌اند دام‌های مولد را برای کشتار ارسال کنند که تابستان امسال نیز خبرهایی در این مورد شنیده شد. این اقدام می‌تواند آینده تولید و بازار گوشت قرمز را تهدید کند.
افشین صدر دادرس، مدیرعامل اتحادیه دام‌سبک گفت: با افزایش قیمت نهاده‌ها، هزینه تمام شده دام زنده و سپس گوشت بالا می‌رود. از این رو مشکل فعلی در تأمین نهاده هرچه سریع‌تر باید رفع شود. او افزود: جو به‌عنوان خوراک اصلی دام‌های گوشتی است که با کاهش تولید باید میزان واردات افزایش یابد. بر این اساس در شش ماهه نخست سال، نهاده مورد نیاز دام‌های سبک از طریق مراتع و مزارع تأمین شد که امسال به‌دلیل خشکسالی، از نهاده و علوفه موجود در مراتع محروم هستیم و باید جایگزینی صورت می‌گرفت. دادرس ادامه داد: هشدارهای لازم در این خصوص داده شد که متأسفانه تمهیدات لازم اتخاذ نشد و همین امر منجر به افزایش قیمت نهاده‌های دامی شد. به‌نظر می‌رسد بیشتر به‌جای مشکل ارزی، مشکل مدیریتی داریم که مسئولانی که باید تدابیر لازم را برای خشکسالی پیش‌بینی می‌کردند، مشکل را جدی می‌گرفتند که متأسفانه این امر محقق نشد.
چرا صنعت دام به واردات وابسته شد؟
اگرچه دولت‌ها در سال‌های اخیر تلاش‌هایی برای اصلاح وضعیت وابستگی نهاده‌ها داشته اما تحلیل‌ها نشان می‌دهد همچنان فاصله زیادی با وضعیت اطمینان‌بخش وجود دارد. مدیریت بحران نهاده‌های دامی امروز نه‌فقط یک اولویت اقتصادی بلکه پیش‌نیاز حفظ سلامت و معیشت خانوارهاست. زیرا وابستگی عمیق زنجیره تأمین نهاده‌های دامی به واردات، تهدیدی برای امنیت غذایی کشور است. امروز حتی کمبودهای کوچک یا مقطعی در واردات آثار تورمی شدید در قیمت کالاهای پروتئینی دارد. بنابراین تصمیم‌گیران و سیاست‌گذاران باید با اجرای اقدامات ساختاری و حمایت از تولید داخل، تاب‌آوری سیستم غذایی را افزایش دهند تا امنیت غذایی در کشورمان هرچه بیشتر تضمین شود. با این حال بسیاری از تولیدکنندگان کوچک توان تأمین نهاده با قیمت آزاد را ندارند و به‌ناچار از چرخه تولید خارج می‌شوند.
فعالان صنعت دام و طیور و کارشناسان می‌گویند سیاست‌های اشتباه در دهه ۹۰ و پرداخت یارانه در قالب ارز ترجیحی به واردات انگیزه را برای کشاورزان برای کشت این محصولات از بین برده است. همچنین در برخی مواقع به بهانه آب‌بر بودن کشت این محصولات مانند دانه سویا و کنجاله سبب شده این موضوع در تصمیم‌گیری‌ها جایگاهی نداشته باشد. یکی از انتقادات در سال‌های اخیر، گسترش انحصار در واردات نهاده‌های دامی است و واردکنندگان می‌گویند سیاست‌های ارزی و تخصیص ارز ترجیحی عملا موجب تمرکز و دولتی شدن واردات شده است.
چه باید کرد؟
کارشناسان برای کاهش این وابستگی و کنترل نوسانات قیمت، ایجاد ذخایر استراتژیک نهاده‌های دامی برای مدیریت بحران‌های دوره‌ای، تنوع‌بخشی به مبادی وارداتی و جلوگیری از انحصار، حمایت از تولید داخلی خوراک دام و سرمایه‌گذاری در فناوری‌های جایگزین مانند بازیافت ضایعات غذایی برای تولید خوراک دامی را پیشنهاد می‌دهند.
ضریب وابستگی چقدر است؟
ایران سالانه به حدود ۲۱میلیون تن نهاده‌های دامی ذرت، جو و سویا نیاز دارد که حدود ۱۷میلیون تن آن از طریق واردات تأمین می‌شود؛ این نکته نشان می‌دهد سهم واردات از تأمین نهاده‌های دامی حدود ۸۰ تا ۸۵درصد است. در دهه ۹۰، میانگین واردات سالانه حدود ۷ تا ۱۰میلیون تن بود که نشان‌دهنده افزایش وابستگی کشور به واردات نهاده‌های دامی است. با این حال از ۱۷میلیون تن واردات حدود ۱۰میلیون تن آن مربوط به ذرت است که حدود ۹۰۰هزار تن از این محصول پرمصرف دامی در داخل تولید می‌شود که ضریب وابستگی به ذرت بیش از ۹۰درصد است. نیاز کشور به جو نیز حدود ۶.۵میلیون تن و تولید داخل بین ۳ تا ۳.۵میلیون تن است که ۴۵درصد نیاز کشور به این محصول از طریق واردات تأمین می‌شود. ضریب وابستگی به دانه سویا و تبدیل به کنجاله و روغن نیز بیش از ۹۰درصد است که براساس برنامه‌ریزی وزارت جهاد کشاورزی حدود ۴میلیون تن دانه سویا و کنجاله سویا وارد می‌شود در حالی که تولید کشور فقط ۳۰۰هزار تن دانه روغنی است.
عرضه نهاده‌های دامی
مجموع ارزی که در بودجه ۱۴۰۴ برای واردات کالاهای اساسی و دارو با نرخ ارز ترجیحی ۱۱میلیارد یورو (معادل ۱۳میلیارد دلار) است، با این حال غلامرضا نوری، وزیر جهاد کشاورزی اعلام کرد نهاده‌های دامی تا پایان امسال با نرخ قبلی ۲۸۵۰۰تومان عرضه خواهد شد. این اظهار نظر نشان‌دهنده تداوم سیاست ارز ترجیحی برای واردات نهاده‌های دامی، دست‌کم تا پایان سال ۱۴۰۴ است. این تصمیم در شرایطی اتخاذ شده که خشکسالی‌های اخیر کشور، واردات گندم و جو را افزایش داده و بر فشارهای قیمتی در بازار نهاده‌ها افزوده است. نوری با اشاره به نگرانی فعالان بخش دام و طیور گفته بود: نگران کمبود نهاده و حذف دام‌های مولد نباشید. با پیش‌بینی‌های انجام‌‌شده از جمله افزایش واردات در تأمین نیاز‌ها مشکلی وجود ندارد.
مهم‌ترین کشورهای تأمین‌کننده نهاده
محمدرضا کلامی، دبیر اتحادیه واردکنندگان نهاده‌های دام و طیور می‌گوید: مهم‌ترین کشورهای تأمین‌کننده نهاده‌های دام طیور در بنادر شمال کشور، روسیه و قزاقستان و در بنادر جنوب کشورهای آمریکای جنوبی به‌خصوص برزیل و آرژانتین و همچنین کشورهای کانادا و اوکراین هستند که هرچند به غیر از کشور اوکراین سایر این کشورها مناسبات سیاسی و تجاری مناسبی با کشورمان دارند.او تأکید کرد که مسائل و مشکلات ناشی از تحریم، تأخیر پرداخت‌های ارزی و نارضایتی فروشندگان در مبادی تأمین، محدودیت‌های فصلی و قوانین داخلی برخی تأمین‌کنندگان و مشکلات سیاسی مانند جنگ تحمیلی ۱۲روزه اخیر با رژیم صهیونیستی از مهم‌ترین ریسک‌ها در ارتباط با تأمین‌کنندگان خارجی نهاده‌های دامی است.
کلامی درباره توانایی خودکفایی ایران در تأمین نهاده‌های دامی گفت: در حوزه عمده‌ترین نهاده‌های دامی از جمله دانه و کنجاله سویا، ذرت و جو متأسفانه کشورمان خودکفا نیست و نیازمند واردات است. تولید محصول جو به‌دلیل مشابهت به گندم تحت تأثیر سیاست‌های حمایتی طرح خودکفایی گندم است و معمولا کشاورزان کشت گندم با نرخ خرید تضمینی را به تولید جو ترجیح می‌دهند. این فعال صنفی تصریح کرد: در بهترین حالت باید ۵۰درصد جو مورد نیاز کشور از خارج تأمین شود. تولید ذرت و سویا نیز به‌دلیل آب‌بری فراوان این محصولات در کشورمان با وجود بحران آبی مزیت اقتصادی ندارد. بنابراین در این محصولات نیز همچنان نیازمند واردات هستیم.
افزایش قیمت نهاده‌ها چه اثری در بازار دارد؟
قیمت نهاده‌ها، هزینه تمام‌شده دام و گوشت با افزایش قیمت نهاده‌ها دستخوش تغییر می‌شود. مثلا کاهش تولید جو به‌دلیل خشکسالی، به‌ویژه وابستگی ۴۵درصدی جو به واردات، قیمت‌های گوشت را تحت تأثیر قرار می‌دهد. کارشناسان معتقدند حدود ۷۰درصد هزینه تولید محصولات پروتئینی را نهاده‌های دامی تشکیل می‌دهند که اخلال در تأمین این نهاده‌ها منجر به افزایش قیمت‌ها خواهد شد. در برخی دوره‌ها دامداران به‌دلیل عدم تأمین به‌موقع نهاده‌ها ناچار شده‌اند دام‌های مولد را برای کشتار ارسال کنند که تابستان امسال نیز خبرهایی در این مورد شنیده شد. این اقدام می‌تواند آینده تولید و بازار گوشت قرمز را تهدید کند.
افشین صدر دادرس، مدیرعامل اتحادیه دام‌سبک گفت: با افزایش قیمت نهاده‌ها، هزینه تمام شده دام زنده و سپس گوشت بالا می‌رود. از این رو مشکل فعلی در تأمین نهاده هرچه سریع‌تر باید رفع شود. او افزود: جو به‌عنوان خوراک اصلی دام‌های گوشتی است که با کاهش تولید باید میزان واردات افزایش یابد. بر این اساس در شش ماهه نخست سال، نهاده مورد نیاز دام‌های سبک از طریق مراتع و مزارع تأمین شد که امسال به‌دلیل خشکسالی، از نهاده و علوفه موجود در مراتع محروم هستیم و باید جایگزینی صورت می‌گرفت. دادرس ادامه داد: هشدارهای لازم در این خصوص داده شد که متأسفانه تمهیدات لازم اتخاذ نشد و همین امر منجر به افزایش قیمت نهاده‌های دامی شد. به‌نظر می‌رسد بیشتر به‌جای مشکل ارزی، مشکل مدیریتی داریم که مسئولانی که باید تدابیر لازم را برای خشکسالی پیش‌بینی می‌کردند، مشکل را جدی می‌گرفتند که متأسفانه این امر محقق نشد.
چرا صنعت دام به واردات وابسته شد؟
اگرچه دولت‌ها در سال‌های اخیر تلاش‌هایی برای اصلاح وضعیت وابستگی نهاده‌ها داشته اما تحلیل‌ها نشان می‌دهد همچنان فاصله زیادی با وضعیت اطمینان‌بخش وجود دارد. مدیریت بحران نهاده‌های دامی امروز نه‌فقط یک اولویت اقتصادی بلکه پیش‌نیاز حفظ سلامت و معیشت خانوارهاست. زیرا وابستگی عمیق زنجیره تأمین نهاده‌های دامی به واردات، تهدیدی برای امنیت غذایی کشور است. امروز حتی کمبودهای کوچک یا مقطعی در واردات آثار تورمی شدید در قیمت کالاهای پروتئینی دارد. بنابراین تصمیم‌گیران و سیاست‌گذاران باید با اجرای اقدامات ساختاری و حمایت از تولید داخل، تاب‌آوری سیستم غذایی را افزایش دهند تا امنیت غذایی در کشورمان هرچه بیشتر تضمین شود. با این حال بسیاری از تولیدکنندگان کوچک توان تأمین نهاده با قیمت آزاد را ندارند و به‌ناچار از چرخه تولید خارج می‌شوند.
فعالان صنعت دام و طیور و کارشناسان می‌گویند سیاست‌های اشتباه در دهه ۹۰ و پرداخت یارانه در قالب ارز ترجیحی به واردات انگیزه را برای کشاورزان برای کشت این محصولات از بین برده است. همچنین در برخی مواقع به بهانه آب‌بر بودن کشت این محصولات مانند دانه سویا و کنجاله سبب شده این موضوع در تصمیم‌گیری‌ها جایگاهی نداشته باشد. یکی از انتقادات در سال‌های اخیر، گسترش انحصار در واردات نهاده‌های دامی است و واردکنندگان می‌گویند سیاست‌های ارزی و تخصیص ارز ترجیحی عملا موجب تمرکز و دولتی شدن واردات شده است.
چه باید کرد؟
کارشناسان برای کاهش این وابستگی و کنترل نوسانات قیمت، ایجاد ذخایر استراتژیک نهاده‌های دامی برای مدیریت بحران‌های دوره‌ای، تنوع‌بخشی به مبادی وارداتی و جلوگیری از انحصار، حمایت از تولید داخلی خوراک دام و سرمایه‌گذاری در فناوری‌های جایگزین مانند بازیافت ضایعات غذایی برای تولید خوراک دامی را پیشنهاد می‌دهند.
