هوش ایرانی، رمز بقای زبان فارسی
دکتر حسن انوری یکی از چهره‌های سرشناس درحوزه ادبیات معاصر به‌شمارمی‌رود. نگارش و سرپرستی فرهنگ بزرگ «سخن» و همچنین تالیف انبوهی از آثار در زمینه‌های مختلف ادبی، کارنامه پربار این محقق پیشکسوت را تشکیل داده است. «رازماندگاری ایران» تازه‌ترین کتاب ایشان است که دستمایه دیدار و گفت‌وگوی ما را با او فراهم آورد.
اگراشتباه نکنم راز ماندگاری ایران را می‌توان تازه‌ترین کتاب شما دانست که طی ماه‌های اخیر منتشر شده است.
بله، این کتاب ماه گذشته از سوی نشر قطره منتشر شد و در عرض دو هفته چاپ جلد نخست آن به پایان رسید و حالا درصدد هستیم که برای دومین‌بار آن را به چاپ بسپاریم. موضوع اصلی این کتاب در درجه اول به زبان برمی‌گردد، من دراین کتاب شرح داده‌ام که هیچ زبانی به‌اندازه زبان فارسی تا امروز دوام نیاورده و دیگر زبان‌ها در گذر زمان همواره دستخوش تغییر قرار گرفته‌اند. گواه این ادعا، شاهنامه است که هزار سال پیش سروده شده است.
همان گنج دینار و کاخ بلند / نخواهد بدن مر ترا سودمند / سخن ماند از تو همی یادگار / سخن را چنین خوارمایه مدار
این بیت نشان می‌دهد که زبان فارسی ماندگار است، کمااین که گویی این شعر دیروز سروده شده است. مسأله دوم هوش ایرانی است؛ به نظر من و خیلی‌های دیگر، ایرانیان قومی باهوش و بااستعدادند و قابلیت این را دارند که آثار ارزشمندی پدید بیاورند. در این قوم کسانی ظهور یافته‌اند که نظیرشان در دنیا کم یافت می‌شود. ابن‌سینا، ابوریحان بیرونی، زکریای رازی و... از این جمله‌اند. در دوران مختلف، برخی از هوشمندان ایرانی برای ادامه تحصیلات خود به غرب رفته و درحال‌حاضر ۴۷۰ استاد برجسته ایرانی در کرسی‌های دانشگاه‌های معتبر جهان تدریس می‌کنند. از اینها گذشته، بزرگ‌ترین ریاضیدان در دو قرن اخیر از ایران با نام مریم میرزاخانی شناخته می‌شود. هوش ایرانی یکی از مهم‌ترین سرفصل‌های جزوه رازماندگاری ایران است؛ البته در این کتاب به دیگر مباحث درباره ایران هم پرداخته شده که صحبت درباره هرکدام از این سرفصل‌ها، از حوصله این گفت‌وگو خارج است. براساس پژوهش‌هایی که در این سال‌ها انجام داده‌ام به این نتیجه رسیدم که باوجود این‌که تا امروز کتاب‌های زیادی درباره شاهنامه منتشر شده ولی باز هم عموم مردم کنجکاوند تا درباره این اثر بزرگ بیشتر بدانند. من قبلا با مرحوم دکتر شعار، روی دو حکایت شاهنامه یعنی «رستم و اسفندیار» و «رستم وسهراب» کارکرده بودیم و این دو جلد تاکنون بیش از ۵۰بار تجدیدچاپ شده است اما همان‌طور که اشاره کردم، در سال‌های اخیر می‌دیدم که مردم همچنان تشنه مطالعه کتاب‌هایی در این زمینه هستند. در نتیجه، به‌تازگی مجموعه‌ای را راه‌اندازی کرده‌ام و نگارش مجلدهایی درباره قهرمانان شاهنامه را به تعدادی از مؤلفان علاقه‌مند و متخصص در این حوزه سپرده‌ام. بزرگ‌ترین قهرمان در تاریخ اسطوره‌ای ایران «رستم» است اما متأسفانه تاکنون درباره او کتاب مستقلی نوشته نشده است. با راه‌اندازی این طرح، نگارش کتابی درباره رستم از تولد تا مرگ را به دکتر چنگیز مولایی، اسطوره‌شناس و استاد دانشگاه تبریز سپرده‌ام. علاوه بر این، مجلد دیگری از این مجموعه که به حکایت «سیاوش» اختصاص دارد از سوی دکتر قریشی، محقق ادبی نوشته خواهد شد. نگارش کتابی درباره «بیژن و منیژه» یکی دیگر از جلدهای این مجموعه است تا مردم بیشتر با نقش و جایگاه زنان در شاهنامه آشنا شوند. البته قرار است مجلدهای دیگری به این مجموعه اضافه شود.
اگرممکن است درباره تأثیر نهادینه‌شدن هویت ملی هم صحبت کنید؛ به‌طورقطع پرداختن به چنین موضوعی می‌تواند سرچشمه آگاهی و دانایی بیشتر در جامعه امروز قرار‌بگیرد.
مسأله‌ای که اشاره می‌کنید نیازمند اقدامات بسیار است و طبعا با نگارش یک یا حتی ۱۰ کتاب در این زمینه نمی‌توان به مقصود رسید. لازم است تا در دیگر شاخه‌ها مانند نگارش نمایشنامه، ساخت فیلم یا برگزاری کنسرت هم به این مسأله توجه شود. ملت ما دارای پیشینه فرهنگی و تاریخی طولانی است و هویت ملی از این جهت برای ما اهمیت بسیار دارد. باور دارم که مردم به این نکته که چطور می‌توان هویت ملی خود را حفظ کرد علاقه دارند، اگر این زمینه در جامعه امروز ما وجود نداشت، چاپ اول کتاب راز ماندگاری ایران در مدت زمان کوتاهی که از انتشار می‌گذشت تمام نمی‌شد.
برخی از چهره‌های حوزه ادب فارسی معتقدند که فرهنگ‌نامه‌ها مانند فرهنگ معین هرچندسال یک بار نیازمند بازنگری است؛ شما چقدر با این مسأله موافق هستید؟
جالب است که بگویم فرهنگ بزرگ سخن در سال‌های گذشته در هشت جلد منتشر شد و اخیرا نگارش جلد نهم آن در ۱۰۰۰ صفحه به پایان رسیده و قرار است تا آخر امسال منتشرشود. همین که جلد نهم این فرهنگ منتشر می‌شود حکایت از آن دارد که کلمات تازه پیدا و رایج شده را به این جلد اضافه کرده‌ایم و فرهنگ‌ها می‌توانند مورد دگرگونی و روزآمد‌شدن قرار بگیرند.
صرف‌نظر از واژگان عربی که با زبان فارسی آمیخته شده است، نسل جوان هم لغات جدیدی را به زبان فارسی وارد کرده‌اند، درحالی که برخی براین باورند این مسأله می‌تواند زبان فارسی را دچار لطماتی کند؛ از دید شما این نگرانی درباره زبان فارسی بجاست؟
ما به این کلمات که برخی از جوانان و مردم در کلام محاوره از آن بهره می‌برند، واژه‌های خیابانی می‌گوییم، مثل واژه «خفن» که این‌روزها بین جوانان به کار برده می‌شود، اگرچه این واژگان در فرهنگ لغت آورده نشده است. لغاتی از این دست نه‌فقط در فرهنگ‌های لغت موجود نیست که در سخنرانی‌ها هم از آن استفاده نمی‌شود و از این نظر، لطمه‌ای را متوجه زبان فارسی نمی‌کند. اگر این واژه‌ها به آثار ادبی وارد شوند باید نگران بود ولی اینها فعلا معطوف به خیابان هستند.
برخی از کتاب‌های مقطع دبیرستان مانند دستور زبان فارسی یادگار ماندگار قلم شما و دکتر حسن گیوی برای نسل‌هایی است که این کتاب را در مدرسه به‌عنوان واحد درسی گذرانده‌اند؛ بااین حال و باگذشت زمان، این کتاب مورد ویرایش جدید قرارگرفته است؟
خوشبختانه در سال‌های اخیر این فرصت دست داد و دستورزبان فارسی ویرایش شد ولی بعد از آن، دیگر نیازی به تغییر ندیدم، چون زبان فارسی تغییر چندانی نکرده که بخواهم دراین کتاب تغییری ایجاد کنم.
به نظر شما معطوف‌شدن بر آثار بزرگانی چون حافظ، مولانا و فردوسی، به‌خصوص در سال‌های اخیر باعث نمی‌شود تا از شناخت دیگر زوایای گستره ادبیات کهن غافل شویم؟
به شاعران درجه دو و درجه سه در حدی پرداخته می‌شود که دیوان اشعارشان هرچندسال یک‌بار، از حیطه خطی به حیطه چاپی منتقل می‌شود اما واقعیت این است که مخاطب بیش از آن که با دیوان جمال‌الدین‌اصفهانی مانوس باشد، به خواندن اشعار حافظ گرایش دارد. طبیعی است شاعرانی که در سؤال نام بردید، در ردیف شاعران درجه یک ما بوده و هستند. اگر دقت کرده باشید می‌بینید که دیوان هیچ شاعری به اندازه حافظ هرسال تجدید چاپ نمی‌شود. درحالی که دیوان فتحعلی‌خان صبا، شاعر دوره قاجار فقط یک بار چاپ شده و دیگر کسی سراغ آن نرفته است ولی دیوان حافظ هرسال چاپ جدید دارد و هنوز برخی از پژوهشگران هستند که به تصحیح این دیوان علاقه دارند. دلیلش این است که حافظ شاعر مردمی است و هیچ شاعری در تاریخ ادبیات ما مانند او نیامده است. او شاعری است که شعرهایش در سوگ و شادی همواره پرطرفدار است. در نوروز، دیوان حافظ در کنار قرآن مجید قرار می‌گیرد یا در آیین‌های شب یلدا، اشعارش توسط مردم از هر قشر و طبقه اجتماعی خوانده می‌شود. فردوسی هم همین‌طور است، او با خلق شاهنامه، به ایران هویت تازه‌ای بخشید و ما با خواندن این اثر و آشنایی با قهرمانانی چون فرود، سهراب، اسفندیار، سیاوش و... با ابعاد حماسی و اسطوره‌ای شاهنامه آشنا می‌شویم. این‌روزها مرتب به مجامع مختلف دعوت می‌شوم و می‌بینم خانم جوانی در نقش نقال ظاهر می‌شود. درحالی که در بچگی ما نقالان شاهنامه فقط مردان بودند و جای خوشحالی است که امروز خانم‌ها هم در این حیطه خوش درخشیده‌اند.
بله، این کتاب ماه گذشته از سوی نشر قطره منتشر شد و در عرض دو هفته چاپ جلد نخست آن به پایان رسید و حالا درصدد هستیم که برای دومین‌بار آن را به چاپ بسپاریم. موضوع اصلی این کتاب در درجه اول به زبان برمی‌گردد، من دراین کتاب شرح داده‌ام که هیچ زبانی به‌اندازه زبان فارسی تا امروز دوام نیاورده و دیگر زبان‌ها در گذر زمان همواره دستخوش تغییر قرار گرفته‌اند. گواه این ادعا، شاهنامه است که هزار سال پیش سروده شده است.
همان گنج دینار و کاخ بلند / نخواهد بدن مر ترا سودمند / سخن ماند از تو همی یادگار / سخن را چنین خوارمایه مدار
این بیت نشان می‌دهد که زبان فارسی ماندگار است، کمااین که گویی این شعر دیروز سروده شده است. مسأله دوم هوش ایرانی است؛ به نظر من و خیلی‌های دیگر، ایرانیان قومی باهوش و بااستعدادند و قابلیت این را دارند که آثار ارزشمندی پدید بیاورند. در این قوم کسانی ظهور یافته‌اند که نظیرشان در دنیا کم یافت می‌شود. ابن‌سینا، ابوریحان بیرونی، زکریای رازی و... از این جمله‌اند. در دوران مختلف، برخی از هوشمندان ایرانی برای ادامه تحصیلات خود به غرب رفته و درحال‌حاضر ۴۷۰ استاد برجسته ایرانی در کرسی‌های دانشگاه‌های معتبر جهان تدریس می‌کنند. از اینها گذشته، بزرگ‌ترین ریاضیدان در دو قرن اخیر از ایران با نام مریم میرزاخانی شناخته می‌شود. هوش ایرانی یکی از مهم‌ترین سرفصل‌های جزوه رازماندگاری ایران است؛ البته در این کتاب به دیگر مباحث درباره ایران هم پرداخته شده که صحبت درباره هرکدام از این سرفصل‌ها، از حوصله این گفت‌وگو خارج است. براساس پژوهش‌هایی که در این سال‌ها انجام داده‌ام به این نتیجه رسیدم که باوجود این‌که تا امروز کتاب‌های زیادی درباره شاهنامه منتشر شده ولی باز هم عموم مردم کنجکاوند تا درباره این اثر بزرگ بیشتر بدانند. من قبلا با مرحوم دکتر شعار، روی دو حکایت شاهنامه یعنی «رستم و اسفندیار» و «رستم وسهراب» کارکرده بودیم و این دو جلد تاکنون بیش از ۵۰بار تجدیدچاپ شده است اما همان‌طور که اشاره کردم، در سال‌های اخیر می‌دیدم که مردم همچنان تشنه مطالعه کتاب‌هایی در این زمینه هستند. در نتیجه، به‌تازگی مجموعه‌ای را راه‌اندازی کرده‌ام و نگارش مجلدهایی درباره قهرمانان شاهنامه را به تعدادی از مؤلفان علاقه‌مند و متخصص در این حوزه سپرده‌ام. بزرگ‌ترین قهرمان در تاریخ اسطوره‌ای ایران «رستم» است اما متأسفانه تاکنون درباره او کتاب مستقلی نوشته نشده است. با راه‌اندازی این طرح، نگارش کتابی درباره رستم از تولد تا مرگ را به دکتر چنگیز مولایی، اسطوره‌شناس و استاد دانشگاه تبریز سپرده‌ام. علاوه بر این، مجلد دیگری از این مجموعه که به حکایت «سیاوش» اختصاص دارد از سوی دکتر قریشی، محقق ادبی نوشته خواهد شد. نگارش کتابی درباره «بیژن و منیژه» یکی دیگر از جلدهای این مجموعه است تا مردم بیشتر با نقش و جایگاه زنان در شاهنامه آشنا شوند. البته قرار است مجلدهای دیگری به این مجموعه اضافه شود.
اگرممکن است درباره تأثیر نهادینه‌شدن هویت ملی هم صحبت کنید؛ به‌طورقطع پرداختن به چنین موضوعی می‌تواند سرچشمه آگاهی و دانایی بیشتر در جامعه امروز قرار‌بگیرد.
مسأله‌ای که اشاره می‌کنید نیازمند اقدامات بسیار است و طبعا با نگارش یک یا حتی ۱۰ کتاب در این زمینه نمی‌توان به مقصود رسید. لازم است تا در دیگر شاخه‌ها مانند نگارش نمایشنامه، ساخت فیلم یا برگزاری کنسرت هم به این مسأله توجه شود. ملت ما دارای پیشینه فرهنگی و تاریخی طولانی است و هویت ملی از این جهت برای ما اهمیت بسیار دارد. باور دارم که مردم به این نکته که چطور می‌توان هویت ملی خود را حفظ کرد علاقه دارند، اگر این زمینه در جامعه امروز ما وجود نداشت، چاپ اول کتاب راز ماندگاری ایران در مدت زمان کوتاهی که از انتشار می‌گذشت تمام نمی‌شد.
برخی از چهره‌های حوزه ادب فارسی معتقدند که فرهنگ‌نامه‌ها مانند فرهنگ معین هرچندسال یک بار نیازمند بازنگری است؛ شما چقدر با این مسأله موافق هستید؟
جالب است که بگویم فرهنگ بزرگ سخن در سال‌های گذشته در هشت جلد منتشر شد و اخیرا نگارش جلد نهم آن در ۱۰۰۰ صفحه به پایان رسیده و قرار است تا آخر امسال منتشرشود. همین که جلد نهم این فرهنگ منتشر می‌شود حکایت از آن دارد که کلمات تازه پیدا و رایج شده را به این جلد اضافه کرده‌ایم و فرهنگ‌ها می‌توانند مورد دگرگونی و روزآمد‌شدن قرار بگیرند.
صرف‌نظر از واژگان عربی که با زبان فارسی آمیخته شده است، نسل جوان هم لغات جدیدی را به زبان فارسی وارد کرده‌اند، درحالی که برخی براین باورند این مسأله می‌تواند زبان فارسی را دچار لطماتی کند؛ از دید شما این نگرانی درباره زبان فارسی بجاست؟
ما به این کلمات که برخی از جوانان و مردم در کلام محاوره از آن بهره می‌برند، واژه‌های خیابانی می‌گوییم، مثل واژه «خفن» که این‌روزها بین جوانان به کار برده می‌شود، اگرچه این واژگان در فرهنگ لغت آورده نشده است. لغاتی از این دست نه‌فقط در فرهنگ‌های لغت موجود نیست که در سخنرانی‌ها هم از آن استفاده نمی‌شود و از این نظر، لطمه‌ای را متوجه زبان فارسی نمی‌کند. اگر این واژه‌ها به آثار ادبی وارد شوند باید نگران بود ولی اینها فعلا معطوف به خیابان هستند.
برخی از کتاب‌های مقطع دبیرستان مانند دستور زبان فارسی یادگار ماندگار قلم شما و دکتر حسن گیوی برای نسل‌هایی است که این کتاب را در مدرسه به‌عنوان واحد درسی گذرانده‌اند؛ بااین حال و باگذشت زمان، این کتاب مورد ویرایش جدید قرارگرفته است؟
خوشبختانه در سال‌های اخیر این فرصت دست داد و دستورزبان فارسی ویرایش شد ولی بعد از آن، دیگر نیازی به تغییر ندیدم، چون زبان فارسی تغییر چندانی نکرده که بخواهم دراین کتاب تغییری ایجاد کنم.
به نظر شما معطوف‌شدن بر آثار بزرگانی چون حافظ، مولانا و فردوسی، به‌خصوص در سال‌های اخیر باعث نمی‌شود تا از شناخت دیگر زوایای گستره ادبیات کهن غافل شویم؟
به شاعران درجه دو و درجه سه در حدی پرداخته می‌شود که دیوان اشعارشان هرچندسال یک‌بار، از حیطه خطی به حیطه چاپی منتقل می‌شود اما واقعیت این است که مخاطب بیش از آن که با دیوان جمال‌الدین‌اصفهانی مانوس باشد، به خواندن اشعار حافظ گرایش دارد. طبیعی است شاعرانی که در سؤال نام بردید، در ردیف شاعران درجه یک ما بوده و هستند. اگر دقت کرده باشید می‌بینید که دیوان هیچ شاعری به اندازه حافظ هرسال تجدید چاپ نمی‌شود. درحالی که دیوان فتحعلی‌خان صبا، شاعر دوره قاجار فقط یک بار چاپ شده و دیگر کسی سراغ آن نرفته است ولی دیوان حافظ هرسال چاپ جدید دارد و هنوز برخی از پژوهشگران هستند که به تصحیح این دیوان علاقه دارند. دلیلش این است که حافظ شاعر مردمی است و هیچ شاعری در تاریخ ادبیات ما مانند او نیامده است. او شاعری است که شعرهایش در سوگ و شادی همواره پرطرفدار است. در نوروز، دیوان حافظ در کنار قرآن مجید قرار می‌گیرد یا در آیین‌های شب یلدا، اشعارش توسط مردم از هر قشر و طبقه اجتماعی خوانده می‌شود. فردوسی هم همین‌طور است، او با خلق شاهنامه، به ایران هویت تازه‌ای بخشید و ما با خواندن این اثر و آشنایی با قهرمانانی چون فرود، سهراب، اسفندیار، سیاوش و... با ابعاد حماسی و اسطوره‌ای شاهنامه آشنا می‌شویم. این‌روزها مرتب به مجامع مختلف دعوت می‌شوم و می‌بینم خانم جوانی در نقش نقال ظاهر می‌شود. درحالی که در بچگی ما نقالان شاهنامه فقط مردان بودند و جای خوشحالی است که امروز خانم‌ها هم در این حیطه خوش درخشیده‌اند.
