دفاع مقدس، جانی تازه در کالبد سینما

بعضا همان کارگردانانی که تا پیش از این، سمبل فیلمفارسی بودند، دست به ساخت فیلم‌های به اصطلاح انقلابی زدند! امان منطقی با فیلم «سرباز اسلام»‌، عزیز رفیعی با «خشم الهی»، رضا صفایی با فیلم «قیام»، ایرج قادری با «برزخی‌ها»‌، سعید مطلبی با «پنجمین سوار سرنوشت» و نظام فاطمی با فیلم «زنگ اول». از همین رو وقتی صدام به دستور اربابانش، قرارداد 1975 را مقابل دوربین‌های تلویزیونی پاره کرد و وعده داد 3 روز دیگر در تهران با خبرنگاران گفت‌و‌گو خواهد کرد، بیشتر اکران سینماها به نمایش فیلم‌های خارجی اختصاص یافت و آثار سینمای روسیه و کشورهای شرقی پرده‌ سینماها را پر کردند؛ فیلم‌هایی که وجهه جنگی و پارتیزانی داشتند و به نوعی مردم را به دفاع مقابل جنگ تحمیلی تشویق می‌کردند؛ فیلم‌هایی که بنا به گفته مدیر سینمایی آن روزها، انجمن فرهنگی ایران و شوروی به صورت انبوه و با قیمت‌های نازل و بعضا دوبله شده در اختیار سینمای ایران و حتی تلویزیون می‌گذاشت! آثاری مانند نهضت مقاومت، نبرد رودخانه نرتوا، پیروزی، غنچه‌های سرخ، مارپیچ، کودتا، پارتیزان، مبارزین باسک و .... 
  سینمای جنگ و دفاع‌مقدس متولد شد
اما با تداوم جنگ تحمیلی و نفوذ آن در زندگی مردم و به نوعی قرار گرفتن آن به عنوان جزیی از زندگی، همان فیلمسازان قبلی سعی کردند به سوی ساخت فیلم‌های جنگی بروند. طبیعی بود که به دلیل بی‌تجربگی در سینمای جنگ، الگوهای سینمای غرب یا سینمای شوروی سابق در ساختن فیلم‌های جنگی مد نظر قرار گیرد و نخستین فیلم‌هایی از این دست که در سال‌های نخستین جنگ تحمیلی تولید شدند، ملغمه‌ای از این دو الگو بودند.«مرز» ساخته جمشید حیدری و «برزخی‌ها» کار ایرج قادری نخستین این فیلم‌ها بودند که با برداشت نعل به نعل از فیلم‌های مشابه غربی در حادثه‌پردازی و قهرمان‌پروری روی پرده رفتند و با توجه به احساسات میهن‌پرستانه غالب بر جامعه در ابتدای جنگ، اکران عمومی موفقی هم داشتند.اما در کنار این دست فیلم‌های سینمای جنگ، درباره جنگ تحمیلی آثاری جلوی دوربین رفتند که به جای حادثه‌پردازی و تاکید بر درگیری‌های فیزیکی، به روحیات ویژه رزمندگان ایرانی می‌پرداختند و براساس فرهنگ اعتقادی و معنویات خاص جبهه‌ها، فضایی ویژه به وجود می‌آوردند که با آن سینمای جنگ رایج، اختلافی فاحش داشت، مانند تفاوت اساسی جهاد آرمانی رزمندگان ایرانی با سربازان مزد بگیر خارجی. از همین رو به‌حق نام «سینمای دفاع مقدس» را به خود گرفت.از اینجا بود که پس از سالیان طولانی ورشکستگی و سردرگمی، جرقه‌ای در این سینما پدید آمد و راه تازه‌ای برای آن باز شد.فیلمسازانی که این گونه سینمای جنگ را در کادر دوربین‌های‌شان قرار دادند، تلاش داشتند با حداقل نمایش یا در پرده نشان دادن درگیری‌های جنگ، به روحیات رزمندگان اسلام راه پیدا کنند. روحیاتی که براساس اعتقادات محکم قلبی ره به عوالم الهی و قدسی برده و فضایی زیبا از معنویت و ارتباطات معنوی خلق می‌نمود. به هرحال این ویژگی، امتیازی بود که رزم و دفاع‌مقدس و الهی سربازان سپاه اسلام نصیب سینماگران کرد و این فیلمسازان با ساختاری برگرفته از اکسپرسیونیسم آمیخته به رئالیسمی شاعرانه، این حالات را جلوی دوربین بردند.سینمای دفاع‌مقدس در واقع تنها گونه فیلم ویژه سینمای ایران بود که ظرفیت‌های محتوایی و تکنیکی بسیاری برای این سینما به ارمغان آورد و در واقع سینمای ایران را که پیش از آن چندان بویی از استانداردهای سینمایی نبرده بود، مدیون خود ساخت.در ابتدا این نوع سینما خود را در فیلم‌های کوتاه نشان داد و فیلمسازان جوان و نوپرداز با این نوع فیلم‌ها، گام به عرصه سینمای ایران گذارده و در واقع هوای تازه‌ای به آن دمیدند، فیلمسازانی که پس از آن، وارد ساخت آثار بلند سینمایی شده و اولین فیلم‌های سینمای دفاع‌مقدس را روی پرده سینماها بردند. دیار عاشقان (حسن کاربخش)، کیلومتر پنج (حجت‌الله سیفی) و پیشتازان فتح (ناصر مهدی‌پور) نخستین تلاش‌ها در این مسیر بود، اگرچه تا حدودی خام‌دستانه و تجربی نشان می‌داد.. 
 جشنواره‌های فیلم پدید آمدند
با تولید فیلم‌های کوتاه دفاع مقدس، اولین جشنواره فیلم در سینمای پس از انقلاب تحت عنوان جشنواره فیلم میلاد سال 1360 شکل گرفت، جشنواره‌ای که سال بعد یعنی در بهمن 1361 به برگزاری نخستین دوره جشنواره فیلم فجر انجامید. یعنی برای یکی از باسابقه‌ترین و دیرپاترین جشنواره‌های سینمایی در این کشور زمینه‌سازی کرد. گرچه در دوره نخست جشنواره فیلم فجر، فیلم‌های ایرانی، قسمت کوچکی از بخش مسابقه آن را اشغال کردند اما در دوره‌های بعد به تدریج، باعث و بانی شکل‌گیری سینمای پس از انقلاب ایران، با سینماگران تازه نفس، متخصصان جدید‌الورود و تکنیک‌های نوین سینمایی شدند. مطرح شدن فیلمنامه‌نویسی حرفه‌ای و مدیر فیلمبرداری و موسیقی متن و بازیگری آکادمیک و صدابرداری سر صحنه و صحنه‌آرایی سینمایی و چهره‌پردازی دراماتیک و جلوه‌های ویژه تصویری و میدانی و ... که در سینمای پیش از انقلاب یا در محدوده بسیار اندکی حضور داشت یا اصلا در این سینما وجود خارجی نداشت، در همین دوران سینمای ایران را به مفهوم واقعی به «سینما» تبدیل کرد، آنچه در دوران پیش از انقلاب اساسا با معیارهای استاندارد سینمایی نمی‌خواند! در همان دوران جنگ و دفاع مقدس، جشنواره فیلم فجر، سینمای پس از انقلاب ایران را سمت و سو بخشید. در شرایطی که اغلب آثار این سینما را فیلم‌هایی درباره مبارزات دوران قبل از انقلاب یا جنگ تشکیل می‌داد، اما با اختصاص جایزه جشنواره فیلم فجر به فیلم‌هایی مانند «مردی که زیاد می‌دانست» و «اتوبوس» (یدالله صمدی) سینمای طنز و کمدی به سینمای انقلاب راه یافت و با برگزیدن آثاری همچون «مترسک» و «گل‌های داوودی» ملودرام در این سینما پذیرفته شد. 
 راهی برای جشنواره‌های جهانی
در همان دوران، فیلم‌های ایرانی برگزیده شده در جشنواره فیلم فجر راهی جشنواره‌های بین‌المللی شدند و جوایز متعددی کسب کردند. در واقع در همان روزگار جنگ تحمیلی بود که تلاش برای حضور این سینما در جشنواره‌های بین‌المللی فزونی گرفت.در سال‌های 1364 و 1365، از هفت بار اقدام برای شرکت در جشنواره‌های بین‌المللی فقط به دو مورد پاسخ مثبت داده شد که آن هم جشنواره دمشق بود؛ یک جشنواره درجه 3 آسیایی که دو سه سال قبل، از پذیرفتن فیلم «سفیر» حتی در بخش اطلاعات خود نیز امتناع کرده بود! 
در سال 1366 با 11 فیلم، 23 مورد اقدام جهت شرکت در جشنواره‌های خارجی صورت گرفت که 8 مورد آن موفقیت‌آمیز بود و منجر به حضور در این جشنواره‌ها شد. سه مورد حضور فیلم «جاده‌های سرد» ساخته مسعود جعفری جوزانی، یک مورد جایزه بهترین بازیگر مرد برای جمشید مشایخی در فیلم «پدر بزرگ» ساخته مجید قاری‌زاده در جشنواره پیونگ‌یانگ کره‌شمالی و همچنین جایزه اول جشنواره سه قاره نانت برای فیلم «دونده» امیر نادری در سال 1364.اما در سال 1366 اقدام فارابی برای شرکت دادن دو فیلم جنگی «دیار عاشقان» و «سرود مقاومت» حتی در جشنواره گمنام آسیایی تاشکند نیز با شکست مواجه شد. در سال 1367، برای شرکت فیلم‌های ایرانی در جشنواره‌های خارجی 30 مورد اقدام صورت گرفت که 14 مورد آن با موفقیت همراه بود. فیلم «ناخدا خورشید» ساخته ناصر تقوایی جایزه سوم جشنواره لوکارنو را به‌دست آورد و سال بعد همین جایزه نصیب فیلم «خانه دوست کجاست؟» ساخته عباس کیارستمی شد. از همین جا بود که پای سینمای ایران به جشنواره‌های جهانی باز شد و دوره‌های متعدد و پرفراز و نشیبی را طی کرد.
  پربیننده‌ترین فیلم‌های تاریخ سینمای ایران
در همان روزگار جنگ پربیننده‌ترین آثار تاریخ سینمای ایران متعلق به سینمای جنگ و دفاع‌مقدس بود. فیلم «عقاب‌ها» ساخته ساموئل خاچیکیان در دورانی که شهرهای ایران به خصوص تهران زیر بمباران دشمن بعثی قرار داشت، با پرداختن به زندگی و فداکاری خلبانان ایرانی، توانست جمعیت عظیمی را در آن شرایط سخت جنگی به سالن‌های سینما کشانده و صف‌های طولانی در مقابل آن سالن‌ها به‌وجود آورد. در شرایطی که هیچ نسخه یا نوار ویدئویی از فیلم‌ها وجود نداشت و تلویزیون هم فیلم را پخش نکرده بود، فیلم «عقاب‌ها» با اکران‌های متعدد، به طور پیوسته حدود 16 سال بر پرده سینماها بود که نزدیک به 30 درصد جمعیت ایران را برای تماشا به سالن‌های سینما کشانید. برای درک بهتر این درصد استقبال مردمی از یک فیلم در نظر داشته باشید که امروز فیلم‌های با فروش صدها میلیارد تومانی هم بیش از 5 تا 7 درصد جمعیت ایران را نمی‌توانند جذب سالن‌های سینما کنند! مردم پس از ساعت‌ها ایستادن در صف مقابل سینماها (در شرایط بمباران شهرها توسط رژیم صدام) وقتی به تماشای فیلم «عقابها» می‌نشستند، با هیجانات و تعقیب و گریزهای آن هیجان‌زده می‌شدند و بارها و بارها برای دلاوری و قهرمانی خلبان‌های ایرانی، دست می‌زدند و به شدت آنها را تشویق می‌کردند. پس از آن فیلم جنگی دیگری به نام «کانی مانگا» ساخته مرحوم سیف‌الله داد، پربیننده‌ترین فیلم تاریخ سینمای ایران لقب گرفت. این فیلم نیز حدود 13-12 سال با اکران‌های متعدد به طور پیوسته بر پرده سینماهای ایران بود. 
  فیلمسازان آینده سینمای ایران
بسیاری از سینماگرانی که سینمای بعد از انقلاب را شکل دادند، در همان سال‌ها به میدان آمدند؛ امثال ابراهیم حاتمی‌کیا، مجید مجیدی، بهروز افخمی، یدالله صمدی، محسن مخملباف، عباس کیارستمی، رخشان بنی‌اعتماد، کیانوش عیاری، رسول صدر‌عاملی، مسعود جعفری‌جوزانی، کیومرث پوراحمد، پوران درخشنده، امیر قویدل و ... در همان روزگار پا به عرصه هنر هفتم در این دیار گذاردند و هر کدام در سال‌های بعد نقش‌های مختلفی در سینمای ایران ایفا کردند. مخلص کلام این‌که دوران جنگ تحمیلی و دفاع‌مقدس برای سینمای ایران، سال‌های پربرکتی بود و این سینما را از یک موقعیت عقب افتاده و ضعیف و غیر سینمایی به وضعیتی پیشرفته، تخصصی و پیشرو در سطح جهانی ارتقا داد.