برای تربیت و آموزش این نسل، باید از خلاقیت، تکنولوژی و همکاری همه نهادهای فرهنگی بهره گرفت تا تولیدات مربوط به خانواده همسو با هویت ملی و نیازهای روز باشد. بازنگری و نوآوری در این حوزه ضرورت حیاتی دارد. در این‌باره با سمیه کاظم‌بیکی، مدیر گروه خانواده شبکه دو، یونس قاسمی، تهیه‌کننده برنامه باسابقه «سیمای خانواده» و محیا اسناوندی، مجری فعال در حوزه خانواده تلویزیون به بررسی این موضوع پرداختیم.
خانواده، تجربه، رشد
محیا اسناوندی، مجری فعال در حوزه خانواده، با یاد کردن از تجربیات خود به قاب کوچک گفت: «به یاد دارم دو سال پیش برنامه‌ای به نام «ماه‌ترین» پخش می‌شد که در واقع مجله بارداری بود و به سوژه بارداری و بعد به نوزادی و کودکی می‌پرداخت. این مجله خانواده با سایر مجله‌های تلویزیونی تفاوت داشت. آغاز برنامه با فضایی شاد همراه بود و کارشناسانی که دعوت می‌شدند،علاوه برجنبه‌های علمی، تجربیات شخصی خودرا نیزبه اشتراک می‌گذاشتند.آیتم‌های این برنامه با حضور بچه‌ها تهیه می‌شد و به وضوح نشان می‌داد که موضوعات به صورت عینی و عملی مورد بررسی قرار می‌گیرند. با توجه به این‌که در برنامه «از مامان بگو» هم به مسائل با رویکردی متفاوت پرداخته می‌شد، خوشبختانه این برنامه هم با استقبال خوبی از سوی بینندگان و کارشناسان همراه شد. می‌توانم بگویم شخصیت من در اجرا با آن برنامه شکل گرفت. هرچند هیچ برنامه‌ای کامل نیست و نواقصی وجود دارد، اما به نظرم این برنامه توانست در آن برهه، برای مخاطبانش حرفی برای گفتن داشته باشد. محور این پیام، خانواده است و ما به دنبال این هستیم که بچه‌ها تجربیات خود را از مادران‌شان بیان کنند.»
اسناوندی با اشاره به مخاطبان برنامه‌ها ادامه داد: «مخاطبان در برنامه‌های خانواده از همه بازه‌های سنی هستند، حتی افراد ۷۰ ساله. اما وقتی روابط مادر و فرزند به‌درستی در جامعه تعریف شود، نیازی نیست حتما برنامه خانواده محور به‌طور خاص بچه‌ها را شامل شوند. اگر بتوانیم رابطه‌های مادر و فرزند، پدر و فرزند و همچنین روابط اعضای خانواده را به درستی نشان دهیم، هم به هدف افزایش جمعیت می‌رسیم و هم توجه به فرزندان کوچک، نوجوانان و تمایل به ازدواج و تشکیل خانواده تقویت می‌شود.
این مجری فعال در حوزه خانواده با نگاهی آینده‌نگرایانه به حوزه مخاطب برنامه‌ها اضافه کرد: با تمرکز بر روابط بین اعضای خانواده و تاثیر تعامل اصولی، می‌توانیم یک بخش طلایی از خانواده را به تصویر بکشیم و نشان دهیم گفت‌وگوی انجام شده چقدر موثر و پربرکت است. به‌عنوان فردی که در قالب تاک‌شو برنامه‌های خانواده‌محور را اجرا می‌کنم معتقدم هر فردی رسالتی دارد و باید به آن پایبند باشد. مخاطب هدف من در برنامه‌ها صرفا کودکان نیستند، بلکه بیشتر تلاش می‌کنم والدین را آگاه کنم تا رفتار صحیح‌تری با فرزندان‌شان داشته باشند. برای مثال ممکن است مهمان برنامه من ۵۰ سال بعد بیاید و از خاطرات خوش دوران کودکی‌اش صحبت کند. همیشه سعی می‌کنم با مهمان‌هایم به‌صورت لایه‌لایه گفت‌وگو کنم؛ از محل تولدشان، اتفاقات دوران کودکی، خاطرات‌شان، افرادی که به آنها کمک کرده‌اند و نقش مادرشان می‌پرسم. وقتی والدین متوجه شوند که دوران کودکی تا چه اندازه می‌تواند بر آینده و موفقیت یک فرد تأثیرگذار باشد، قطعا توجه بیشتری به دوران کودکی فرزندان‌شان خواهند داشت.
اسناوندی درباره انتخاب مهمانان برنامه‌ها عنوان کرد: در زمینه ارتباط خانواده با کودک دو نوع نگاه وجود دارد. یکی این‌که همه تقصیرها را گردن والدین بیندازیم و بگوییم اگر امروز موفق نیستیم، به دلیل مشکلات کودکی و خانواده بوده است. اما من ترجیح می‌دهم مهمان‌هایی دعوت کنم که معتقد باشند مسئولیت موفقیت و آینده‌شان را خودشان بر عهده دارند. البته محیط و خانواده بی‌تأثیر نیستند، اما در نهایت این خود فرد است که تعیین می‌کند با زندگی‌اش چگونه برخورد کند و اجازه دهد دیگران با او چگونه رفتار کنند. مهمان‌های من باید افرادی باشند که باور داشته باشند همه تقصیرها متوجه والدین نیست و در عین حال، به اهمیت رابطه صحیح با والدین نیز اعتقاد داشته باشند، اما بدانند این رابطه تا چه اندازه تأثیرگذار است و حد و مرز دارد.
هشدار به والدین
یونس قاسمی، تهیه‌کننده برنامه «سیمای خانواده» که از برنامه‌های قدیمی حوزه خانواده است با اشاره به تفاوت کودک امروز و برآورد نیازهای روز این قشر در برنامه‌های خانواده تلویزیون، گفت: ما در عصر و زمانی زندگی می‌کنیم که فضای مجازی بر زندگی‌مان حاکم است و بچه‌ها نیز از این قاعده مستثنی نیستند؛ بلکه ممکن است بیشتر از بزرگ‌ترها از آن استفاده کنند. استفاده از تکنولوژی روز و فضای مجازی اکنون جزو بخش‌های اساسی زندگی است و زمان زیادی از وقت اعضای خانواده را به خود اختصاص می‌دهد. در این سری از برنامه سیمای خانواده، تصمیم داریم که والدین را بیشتر با این موضوعات آشنا کنیم. به‌عنوان مثال، اگر پدر و مادری متوجه شوند که فرزندشان در حال استفاده از فضای مجازی است، باید بدانند که احتمالا او بیشتر از آنها با این فضا آشناست. بنابراین، ضروری است والدین تسلط کافی بر این مقوله داشته باشند تا بتوانند به‌درستی با آن مواجه شوند.
قاسمی با برشمردن هدف این برنامه در نیازسنجی کودک امروز ادامه داد: هدف ما این است که آگاهی لازم را به والدین ارائه دهیم تا هم فرزندان‌شان بتوانند به‌خوبی از تکنولوژی روز استفاده کنند و هم از آسیب‌های آن در امان بمانند. ابزار بازی کودکان در گذشته شامل اسباب‌بازی‌ها و فعالیت‌های بیرونی بود، اما اکنون تبلت و موبایل بخش عمده‌ای از بازی‌های آنها را تشکیل می‌دهد. به همین دلیل، لازم است که بیشتر روی این موضوع تمرکز کنیم و خانواده‌ها را با این مسأله آشنا کنیم تا بتوانند فرزندان‌شان را بهتر مدیریت کنند.
وی در خصوص اجرایی کردن ایده‌های گفته شده اضافه کرد: برای اجرایی‌کردن این ایده‌ها تلاش کردیم با دعوت از کارشناسان در ارائه راهکارهای مناسب تعاملی خانواده با کودک برنامه‌هایی تهیه کنیم. به عنوان مثال، مهمانانی دعوت کردیم که بازی‌های جدید را آموزش می‌دهند، اگر بخواهیم استفاده از فضای مجازی، مانند تلفن همراه و تبلت را کاهش دهیم، نمی‌توانیم به‌طور کلی بگوییم که این ابزارها نباید وجود داشته باشند؛ بلکه باید به‌دنبال کاهش استفاده از آنها باشیم. به این منظور، برنامه‌ریزی کرده‌ایم یک روز در هفته کارشناسی داشته باشیم که بازی‌های جدید را با استفاده از وسایل ساده و در دسترس که معمولا در خانه پیدا می‌شود، آموزش دهد.
قاسمی در ادامه افزود: با توجه به این‌که اکنون بچه‌های مقطع ابتدایی و راهنمایی به تعطیلات تابستانی رفته‌اند و تعداد بینندگان برنامه خانواده افزایش یافته، لازم است به این موضوع توجه کنیم. به‌طور موقت روی این ایده کار کرده‌ایم تا انواع مختلفی از بازی‌ها را برای کودکان فراهم کنیم. این بازی‌ها به آنها این امکان را می‌دهد که در خانه، با هم‌سن و سالان، همسایگان، پدر، مادر، خواهر و برادر خود انجام دهند و در نتیجه، کمی از زمان خود را که به استفاده از تلفن همراه و تبلت اختصاص داده‌اند، کاهش دهند.
این تهیه‌کننده تلویزیون، اتاق فکرها را از وجوه اصلی و موثر در رویکردهای نو به کودک در خانواده دانست و تکمیل کرد: یکی از وجوه موثر در نگاه نو به نیاز کودک در خانواده اتاق فکرها هستند. در اتاق فکر «سیمای خانواده» نمایندگانی از کارشناسان حوزه روان‌شناسی و همچنین کارشناسان دینی و معارف اسلامی حضور دارند. این افراد نظرات خود را درباره بخش‌هایی که می‌خواهیم کار کنیم و مهمانانی که قصد داریم دعوت کنیم، ارائه می‌دهند و سپس به جمع‌بندی می‌رسیم تا تصمیم بگیریم چه کسی باید در برنامه دعوت و چه موضوعاتی مطرح شود. این موارد جزو وظایف گروه سردبیری است. البته یکی از رویکردهای جدید سیمای خانواده در آینده نزدیک استفاده از حضور کودکان در بخش‌های زنده و همچنین در آیتم‌های تولیدی‌مان است. به عنوان مثال، می‌خواهیم به خانه‌های بازی و مهدکودک‌ها سر بزنیم و فعالیت‌های آنها را به تصویر بکشیم، صحبت‌های‌شان را بشنویم و علایق‌شان را بیشتر بشناسیم تا بتوانیم از این طریق هم این نیازها را به مخاطبان منتقل کنیم.
تغییرات خانواده امروزی
سمیه کاظم‌بیکی، مدیر گروه خانواده شبکه دو درباره تغییرات مناسبات خانوادگی و دوره‌های رشد کودکان توضیح داد: یکی از مسائل جدی مطرح شده این روزها، تغییرات و دگرگونی‌هایی بوده که در سال‌های اخیر در حوزه خانواده رخ داده است. به نظر می‌رسد افراد به سمت فردگرایی بیشتری سوق پیدا کرده‌اند و این موضوع در ابعاد مختلف خود را نشان می‌دهد. به عنوان مثال، شاهد کاهش نرخ فرزندآوری و افزایش سن ازدواج هستیم. اگر به تحلیل این تغییرات بپردازیم، دلایل متعددی برای آنها وجود دارد. یکی از مسائلی که به‌وضوح قابل مشاهده است، عدم تعهد و مسئولیت‌پذیری در زندگی و تعاریفی از این حیث که زندگی باید در رفاه و آسایش بیشتری شکل بگیرد. به همین دلیل سال‌هاست دغدغه‌های زندگی را به عنوان چالش یاد نمی‌کنیم، بلکه بیشتر آنها را به عنوان مسأله قلمداد می‌کنیم.
کاظم‌بیکی با اشاره به این‌که کودک و نوجوان برای خانواده و جامعه تبدیل به مسأله شده‌اند، ادامه داد: به همین دلیل وقتی در مورد کودکان و نوجوانان، به ویژه نوجوانان صحبت می‌کنیم از مسأله نوجوان نام می‌بریم. یعنی نوجوان را به عنوان مسأله می‌بینیم. در حالی که تغییرات اجتماعی و تکنولوژیک در حال وقوع، جامعه را بیشتر به دور شدن از ارتباطات میان‌فردی و حضوری سوق می‌دهد و این موضوع نیازمند توجه و برنامه‌ریزی مناسب در حوزه برنامه‌سازی کودک است. تصور من این است که آنچه در خانواده‌ها در حال حاضر مشاهده می‌شود، نشان‌دهنده ضعف ارتباطات میان‌فردی است. وقتی درباره تربیت کودک صحبت می‌کنیم، نمی‌توانیم فقط به این بپردازیم که چگونه کودک را تربیت می‌کنیم؛ بلکه باید بیشتر به این توجه کنیم که خودمان چگونه تربیت می‌شویم. کودکان ما شبیه آنچه هستند که ما هستیم، نه آنچه که به آنها می‌دهیم.
وی با برشمردن محتوای لازم برای گروه سنی کودک و نوجوان در برنامه‌سازی خانواده‌محور تاکید کرد: بنابراین، اگر بخواهیم در برنامه‌سازی، مسائلی را به عنوان نقاط تمرکز مشخص کنیم، باید به سمت تولید محتواهایی برویم که بتوانند هوش هیجانی، هوش ارتباطی و مهارت‌های ارتباطی فرزندان را در ارتباط با همسالان، خانواده و جامعه توسعه دهند. این موضوع شامل قوانین عرفی، اجتماعی و دینی می‌شود. به عنوان مثال، احترام به بزرگ‌ترها یکی از ساده‌ترین این موارد است. باید توجه کنیم که با کاهش تعداد فرزندان و روابط، بچه‌ها به فردگرایی بیشتری روی آورده‌اند. لاجرم وقتی تعداد بچه‌ها کم باشد نیازمند آن خواهیم بود مفاهیم مربوط به کار گروهی، مسئولیت‌پذیری و تعهد را به کودکان آموزش دهیم. این مفاهیم به ساختن خانواده و جامعه کمک می‌کنند و از الزامات جدی برای تربیت کودکان امروز به شمار می‌آیند.
این مدیر گروه خانواده افزود: جهان امروز به سمتی سوق پیدا کرده است که افراد از سنین پایین باید خودشان را برای ورود به عرصه‌های زندگی و تعامل با افراد در حوزه‌های مختلف آماده کنند. لذا قدرت حل مسأله و تقویت تفکر انتقادی در کودکان از موارد دیگری است که باید در برنامه‌سازی‌ها بیش از پیش مورد توجه قرار گیرند تا بتواند در مسئولیت‌پذیری آنان موثر واقع شود. در مبحث اخلاقیات هم بسیاری این حوزه را بیشتر در دوران خردسالی مورد توجه قرار می‌دهند، اما اخلاق ارتباطی که در نهایت اخلاق حرفه‌ای در کار و جامعه را پی‌ریزی می‌کند، از مواردی است که در برنامه‌سازی حوزه کودک نیازمند توجه بیشتری است.
کاظم‌بیکی فضای برنامه‌سازی خانواده را این گونه تحلیل کرد: خوشبختانه با تمرکز برنامه‌سازی این حوزه و بالاخص حوزه تخصصی کودک و نوجوان در سال‌های اخیر و همچنین راه‌اندازی مرکز کودک و نوجوان سیما و مدیریت آقای باطنی و کارشناسان زبده‌ای که در این مرکز فعالند، به نظر می‌رسد مسیر تولید به سمت مسائل مفهومی بیشتر نزدیک شده است. اما نکته‌ای که وجود دارد این است که ما باید بیش از پیش از حوزه علوم انسانی و نخبگان این حوزه در زمینه تربیت و اخلاق بهره بگیریم. این موضوع تنها به کودکان محدود نمی‌شود، بلکه باید به چالش‌هایی که جامعه با آنها روبه‌روست، نیز توجه کنیم که امری آینده‌پژوهانه و آینده‌نگرانه است.
وی در مثالی در این خصوص گفت: با پیشرفت تکنولوژی و توسعه ارتباطات مجازی، به ویژه ارتباطاتی که از طریق هوش مصنوعی شکل می‌گیرد، باید به آینده‌نگری و پیش‌بینی مشکلات احتمالی بپردازیم و از هم‌اکنون برنامه‌ریزی جدی‌تری انجام دهیم.
