روایت قاجار از دریچه رحیل

پرداختن به یک قصه در دل تاریخ، آن هم با پیچ و خم‌هایی که یک قصه عاشقانه می‌تواند داشته‌باشد، درست همان چیزی است که در مجموعه «رحیل» شاهد هستیم. این سریال که در فصل دوم خود با یک ریتم تندتر همراه شده، ماجرای روزهای آخر دوران قاجار را روایت می‌کند که دختری به نام مها بعد از بازگشت خود از سفر کربلا، تصمیم می‌گیرد تعزیه‌ای زنانه برپا  کند. در عین حال، پرداختن به مسأله خرافه و رمالی با فضای زندگی کولی‌های آن زمان، چیزی است که توانسته در کنار روح تعزیه زنانه که بر سریال حاکم است، قصه آن را به سمت و سوی متفاوتی بکشاند. رحیل اما در همین نکات خلاصه نمی‌شود بلکه با فضای دیالوگ‌نویسی موزون و شاعرانه‌ای که دارد، توانسته حال و هوای حاکم بر قصه را مناسب مخاطب تلویزیون کند. بازیگرانی مثل حمیدرضا آذرنگ، اندیشه فولادوند و ثریا قاسمی، از وزنه‌های اصلی این مجموعه تلویزیونی هستند که قصه را جلو می‌برند و هر یک در قامت شخصیتی که بازی می‌کنند، ستونی برای برپایی قصه اصلی می‌شوند. در حقیقت مجموعه بازیگران رحیل را باید از نقاط قوت این سریال دانست که توانسته‌اند بار پیش بردن قصه را در دست بگیرند و آن را به شیوه حرفه‌ای به نمایش بگذارند. البته این مسأله به مدد موسیقی حرفه‌ای و اختصاصی این سریال شکل گرفته‌است. کما این‌که در سال‌های گذشته هم به خوبی مشاهده می‌شد که تولید یک موسیقی درست برای سریال تاریخی چقدر در جذب مخاطب و خاطره‌سازی با محتوای آن تاثیرگذار است. در سریال رحیل هم محمد نصرتی آهنگسازی را در دست داشته تا با درک درست از فضای سریال، قطعات مختلفی خلق کند تا ریتم روایتگری در رحیل با ضرباهنگ درستی به مخاطب ارائه شود. بخشی از موفقیت رحیل در جذب مخاطب، مربوط به انتخاب قصه و کنار هم قرار دادن عوامل تولید است. رامین عباسی‌زاده، تهیه‌کننده سریال رحیل پیش از این کارهایی مثل «او یک فرشته بود» را در کارنامه خود ثبت کرده‌است. 

ریتم تند سریال در فصل دوم 
عباسی‌زاده پیش از این درخصوص تهیه و تولید رحیل به جام‌جم گفته‌بود: فصل دوم ادامه فصل یک است که با همان شخصیت‌ها ادامه خواهد داشت. به لحاظ زمانی هم در تداوم فصل قبل است. کارگردانی در فصل دوم هم مثل فصل گذشته به شکل دو گروه مجزا در دست مسعود آب‌پرور و من است که کار را جلو می‌بریم. در فصل اول زمان زیادی برای پست پروداکشن نداشتیم اما برای فصل دوم، توانستیم بیشتر روی پست پروداکشن کار کنیم. این تهیه‌کننده درخصوص بازخورد‌های فصل قبل هم این‌طور بیان می‌کند: بازخورد‌هایی که گرفتیم خوب بوده و در میان هنرمندان این‌طور می‌گفتند کار خوب و متفاوتی به لحاظ روایت، تکنیک و سروشکل کار بوده‌است و با این‌که سریع روی آنتن رفت اما در کل از کار راضی بودم.
عباسی‌زاده تاکید کرد: درفصل دوم قرار نیست شخصیت جدیدی اضافه شود اما در بخش فرعی، برخی شخصیت‌ها اضافه می‌شوند. دیالوگ‌ها در رحیل ریتم و آهنگ منحصر به فرد خود را دارد. در عین حال، ما با توجه به این‌که شخصیت‌های سریال چه جایگاه اجتماعی دارند، دیالوگ‌ها را برای‌شان نوشتیم و در این چارچوب وقتی به شخصیت‌های عام‌تر مثل شمامه می‌رسیم، دیالوگ‌ها محاوره‌ای‌تر می‌شود. الان در جامعه ما هم همین‌طور است. افراد صاحب فضل و اهل مطالعه جنس دیالوگ ویژه‌ای دارند و برخی شکل دیگری صحبت می‌کنند. این تقسیم‌بندی را داشتیم که بر اساس جایگاه اجتماعی متفاوت، این مدل بیان دیالوگ هم در آنها فرق داشته‌باشد. در فصل دوم هرچه قصه جلوتر می‌رود، شخصیت‌های پیچیده داستان وجوه دیگری از خود را نشان می‌دهد. در موقعیت‌های مختلف واکنش‌های‌شان متفاوت است و غافلگیری بیشتری در این فصل خواهیم‌داشت. هم اطلاعات درام و گذشته و حال شخصیت‌ها بیشتر خواهدبود و هم به لحاظ رفتاری، مخاطب را بیشتر غافلگیر خواهدکرد. کل فصل دوم تصویربرداری شده و با توجه به بازخورد مخاطب و تصمیم سازمان صداوسیما، ممکن است رحیل ادامه داشته‌باشد. 

پرداختن به دغدغه زنان در دل قاجار 
کارگردانی فصل اول و دوم مجموعه رحیل در دست مسعود آب‌پرور و رامین عباسی‌زاده بود. آب‌پرور را پیش از این با کارهایی مثل «مستوران» و «هوش سیاه» شناخته‌بودیم. او به‌واسطه تله‌فیلم‌های خاصی که ساخته‌است، توانسته توجه مخاطبان را به سبک کاری خود جذب کند. از مهم‌ترین آثار مسعود آب‌پرور می‌توان به کارگردانی سریال‌هایی مانند «هوش سیاه»، «هوش سیاه ۲» و «عملیات ۱۲۵» اشاره کرد. وی در خصوص سریال رحیل به جام‌جم گفته‌بود: به نظرم نیمی از جمعیت ما و حتی جهان را زنان تشکیل می‌دهند. مگر می‌شود نسبت به سرنوشت و حقوق آنها بی‌تفاوت بود؟ فکر می‌کنم این مقطع تاریخی و قصه‌پردازی آن، آموزه‌های خیلی خوبی دارد که به درد جامعه امروز می‌خورد. طراحی اولیه قصه با آقایان عباسی‌زاده و نقدعلی بوده، تحقیقات گسترده‌ای در این دوره و پیش از آن یعنی از ناصرالدین شاه تا به قدرت رسیدن پهلوی و انحلال قاجار صورت گرفته‌است. چند سال تحقیق کرده‌اند، طرح‌های مختلفی نوشته شده و قصه هم شکل‌های مختلفی پیدا کرده‌است. به صورت خاص حدود دو سال روی این فیلمنامه و نگارش آن کار شده‌است. این کارگردان درباره نقش اصلی این سریال هم عنوان کرده‌بود: مها، نماینده زن ایرانی است که کربلا را به ‌نوعی درک کرده و درس آزادگی را از سرور شهیدان الگو می‌گیرد. انگار از یک مکتبی آمده که نمی‌تواند ظلم را تحمل کند و دنبال احقاق حقوقش است. همین هم او را با چالش‌هایی روبه‌رو می‌کند. از زمانی که مها وارد این دوره تاریخی می‌شود، رسالت خود می‌بیند یک تعزیه راه بیندازد. 

تحقیق برای یک قصه تاریخی 
فرهاد نقدعلی که پیش از این دستی در تولید کارهای نمایشی داشته، درسریال رحیل درقامت نویسنده حضور دارد. او درخصوص تحقیقاتی که پیش ازنگارش فیلمنامه انجام شده، به جام‌جم گفته‌بود: هنوز هم درارتباط مستقیم باعوامل هستم وبسیاری از سکانس‌ها را با همراهی عوامل، بازنویسی و روی متن‌ها کار می‌کنیم. درباره تحقیق پیش از نگارش باید بگویم زمانی که خواستیم این ‌ایده را به قصه تبدیل کنیم، از تحقیقات قبلی خودم استفاده کردم و برخی تجربیاتم در حوزه نمایش هم به کمکم آمد اما وقتی کار به‌صورت جدی با آقای عباسی‌زاده شروع شد، تحقیقات‌مان را وسیع‌تر کردیم. خواندن کتاب‌های مهم آن دوره ــ از کتاب‌های حسین مکی درباره تاریخ آن زمان گرفته تا کتاب‌هایی مثل احزاب سیاسی ملک‌الشعرای بهار و رمان‌هایی همچون تهران مخوف مشفق کاظمی ــ بخشی از تحقیقات ما بود و در کنار آن تلاش کردیم هر سندی را بررسی کنیم. در واقع می‌خواستیم هر چیزی را که در مورد تاریخ می‌گوییم، با سند مطرح کنیم که زمان زیادی از ما می‌گرفت. در کنار آن، از مشاور تاریخی در کار استفاده کردیم که متن‌ها را می‌خواند و مواردی را که لازم بود، اضافه می‌کرد. به‌جز مسائل تاریخی، درباره عمان سامانی با او صحبت می‌کردیم. وقتی استفاده از اشعار عمان سامانی پیشنهاد شد، شناختی نداشتم؛ تحقیق کردیم و به مرور متوجه شدم این شاعر هم به عاشورا، نگاه عارفانه داشته‌است. 
نقدعلی این‌طور بیان کرده‌بود: پژوهش کار به شکل جدی انجام شده‌است. درواقع درباره هر مبحثی که درسریال مطرح می‌کردیم، پژوهش صورت می‌گرفت؛ مثلا صحاف‌خانه‌های آن زمان، کتابخانه سلطنتی آن دوران و ذخایر موجود در کاخ گلستان که قبل از مطرح شدن در سریال، درباره آن تحقیق می‌کردیم. به لحاظ زمانی حدود دو سال و نیم زمان برد، چون تحقیقات‌مان را شروع کردیم و بعد نگارش و تحقیق را در کنار هم ادامه دادیم. مسائل تحقیقاتی بسیار کار سختی است و این وسواس از طرف من و هم از طرف آقای عباسی‌زاده بوده؛ حتی روی پوستر‌های تئاتر که روی دیوارها‌ زده می‌شد، حساس بودم که اگر دوربین هم آنها را نمی‌گرفت، کلمات درست استفاده شود. به این نکات اجرایی بسیار توجه می‌کردیم. حتی آقای عباسی‌زاده، مشاور تاریخی را به صحنه می‌برد تا موارد مختلف را چک کند. سعی کردیم تحقیقات‌مان چندجانبه باشد.
نقدعلی ادامه داد: تلاش کردیم همه این موارد را به شکل نمایشی نشان دهیم. رمال‌های آن دوره خیلی تلاش می‌کردند نوع ادبیات گفتاری خاص خود را داشته‌باشند تا مردم را جذب کنند. حتی در پوشش و لباس و فضایی که کار می‌کردند هم این‌طور بود. شاید برخی‌شان حقیرانه زندگی می‌کردند اما به‌طور کلی تلاش می‌کردند متفاوت باشند. این را در شخصیت قصه رحیل که رمالی می‌کند هم نشان دادیم. هر کتابی را درباره آن زمان بخوانید، ممکن نیست که در مورد خرافه نگفته‌باشد. در یک شعر دیدم که نوشته‌بود و از دو چیز آن زمان ناله کرده که یکی دزدی و دیگری رمالی بوده، یعنی شرایط اجتماعی آن زمان را نشان می‌دهد که چقدر رواج داشته‌است. مثلا چنار عباسعلی که یک درخت مقدس در کاخ گلستان بوده و ما در مجموعه رحیل به آن اشاره کردیم. با این حال، شاید کمتر جای آن بود که در سریال به همه این خرافه‌ها اشاره کنیم. 
این نویسنده درباره پرداختن به تعزیه زنانه در این مجموعه گفته‌بود: تعزیه زنانه در اواخر دوره ناصرالدین‌شاه و به همت زنان آن دوران توانست به یک کار پیشرو تبدیل شود. شخصیت قهرمان رحیل هم می‌خواهد دوباره این تعزیه زنانه را از اندرونی به میان مردم بکشاند. زنان در آن دوران حرکات نو و پیشرو زیاد داشتند؛ این مسأله از ادبیات تا تعزیه دیده می‌شود. انگار آنها نمی‌خواستند تنها تماشاگر باشند، تلاش می‌کردند خودشان در صحنه باشند. تعزیه زنانه را یکی از دختران ناصرالدین شاه کلید می‌زند و قهرمان سریال تلاش می‌کند این تعزیه زنانه را به میان مردم ببرد. تعزیه زنانه شکل نوینی از نمایش ایرانی بوده. ما پیش از این نمایش‌های شادی‌آور زنانه داشتیم و برخی نسخه‌های نمایش در قدیم، برای تعزیه زنانه نوشته شده‌بود. مها در سریال رحیل تصمیم دارد تعزیه زنانه راه بیندازد، صحاف باشی برای آنها نسخه تعزیه می‌نویسد و تمرین آنها را در طول کار می‌بینیم.

بالا و پایین‌های نقش شمامه 
شمامه از جمله نقش‌های کلیدی سریال رحیل است که از همان ابتدا مخاطب را با خود همراه می‌کند. این کاراکتر به مرور و در فصل اول و دوم رحیل، به میان نقشش می‌خزد تا نقشی متفاوت را برای مخاطب خلق کند. ریحانه رضی، بازیگری است که نقش شمامه را بازی کرده‌است. او در گفت‌وگو با جام‌جم به کاراکتر شمامه اشاره کرده و این نکته را مطرح کرده‌بود که چقدر شخصیت شمامه از خودش دور است. رضی، بازیگر نقش شمامه در سریال رحیل پیش از این در سریال تب و تاب نقش متفاوتی بازی کرده‌بود. او حالا در قامت شمامه، یک نقش با ویژگی‌های متفاوت از بازی قبلی‌اش را ارائه کرده‌است. او درخصوص نقش خود در رحیل به جام‌جم گفته‌بود: همیشه در انتخاب‌هایم نقشی را قبول می‌کنم که جای کار داشته‌باشد. این ناشی از عشق زیاد به کارم است. دوست دارم نقشی بازی ‌کنم که متفاوت بوده یا ویژگی خاصی داشته‌باشد. در مورد شمامه سریال رحیل هم همین‌طور بود. من وقتی فیلمنامه را می‌خوانم، متوجه می‌شوم کدام نقش برایم جای کار بیشتری دارد. شمامه، کاراکتری بود که می‌توانستم قدری با آن کلنجار بروم.
این بازیگر عنوان کرد: شمامه از شخصیت خودم خیلی دور بود، چون به‌شدت آدم درونگرایی هستم. گاهی دوستان در پشت صحنه می‌گفتند این نقش خیلی با تو متفاوت است و می‌پرسیدند آیا فردی مثل شمامه را دیده‌ام یا کسی مثل او را در اقوام داشته‌ام. به هر حال یکی از ارکان بازیگری در تمام جهان، دیدن و زیستن است. یکی از مهم‌ترین تمرین‌های بازیگری هم دیدن است، این‌که در جامعه همه را ببینی. شاید در این سال‌ها با آدم‌های این‌چنینی روبه‌رو شده‌باشم و فراموش کرده‌ام. قطعا همه اینها به دیدن و زیستن مربوط است. وقتی فیلمنامه را خواندم، کاراکتر شمامه برایم جذابیت زیادی داشت، کما این‌که خود تهیه‌کننده هم نظرش این بود که من این نقش را بازی کنم. در دورخوانی‌ها هم برخی جزئیات را به کاراکتر اضافه کردم و درنهایت شمامه به شکل خودش درآمد. وی ادامه می‌دهد: شمامه از ابتدا پررنگ بود اما در فصل دوم هم ادامه خواهدداشت و سمت‌و‌سویی متفاوت از او را خواهیم دید تا درنهایت به یک جمع‌بندی از وی برسیم. او در مسیر قصه از یک نقطه‌به‌نقطه دیگر که از نگاه خودش والاتر است، می‌رود تا اتفاقاتی را که می‌خواهد، رقم بزند و درنهایت هم کاراکتر دچار استحاله می‌شود.