شب یلدا واژهای نوستالژیک برای نسلهای گذشته است، از گرمای کرسی و تفال به حافظ گرفته تا طعم شیرین انار و نخودکشمشهای مادربزرگ که در عین سادگی، یک شب خاطرهانگیز را رقم میزد. اما یلداهای امروزی دیگر ساده نیست و تبدیل به یک شبنشینی مجلل شده است. خانوادههایی که از چند ماه قبل در تدارک این شب هستند و لباسهای سبز و قرمز خود را سفارش میدهند و بهدنبال آناناس و تمهای یلدایی مختلفی هستند تا از قافله یلداییان عقب نمانند. در این بین هتلها و رستورانها هم به جرگه این افراد میپیوندند و با گرفتن هزینههایی عجیب و غریب، این شب را به یک شب تماملاکچری تبدیل میکنند. اما آیا فلسفه این شب همانی است که بسیاری از خانوادهها آن را اجرا میکنند؟
هم اکنون شبیلدا به لطف ترویجکنندگان مصرفگرایی به چنان تشریفاتی آراسته شده است که خبری از رویکرد اصلی آن نیست. تشریفاتی شدن یلدا تا جایی پیش رفته که در ویترین مغازهها، مرتبط یا غیرمرتبط با آن رسته شغلی، جا برای سوزن انداختن نیست و تا چشم کار میکند، انار است و تزئینات نمادینی که خبر از سود کلان و مصرفی شدن یلدا بهعنوان یک کالا میدهد. بادکنک و ریسههای هندوانهای، ریسههای اناری، کارت دعوتهای مخصوص این شب، کلاههای مخروطی ساده طرح تم یلدا، شمع اناری، کوکیهای طرح یلدا و موارد دیگر ازجمله مقدمات برپایی یک یلدای شاهانه و لاکچری برای برخی خانوادههاست.
یلدا در وانفسای چرخش ارزشها
در سالهای گذشته نزدیک شبیلدا، شهر پر از رنگ و بوی جشن و شادی میشد و سادگی و صمیمیت عنصر مهم دید و بازدیدهای آن شب بود اما حالا دیگر یلدا برای خانوادهها معنا و مفهومی دیگر پیدا کرده است.
غفور شیخی، جامعهشناس با توجه به تغییر و تحولات این شب نسبت به سالهای گذشته، میگوید: «در جامعهشناسی اصطلاحی با عنوان چرخش ارزشها داریم. این به آن معنی است کسانی که سنتگرا و گذشتهگرا هستند، فکر میکنند مفهوم یک کلمه باید به همان صورت باقی بماند و به نسل بعدی هم به همان ترتیب منتقل شود. این موضوع تقریبا غیرممکن است چرا که تغییر در همه دنیا وجود دارد و مفاهیم انسانی نیز یکی از آنهاست. طبیعتا در راستای این مفهوم، یکی از مواردی هم که تغییر میکند همین مراسم و آداب و رسوم مختلفی است که در کشور برگزار میشود.» البته خیلی هم نمیشود انتظار داشت که با گسترش فضای مجازی، سنتهای قدیمی درست مانند گذشته برگزار شوند اما مصرفی شدن یک مناسبت هم چیزی جز تشریفات و تحمیل هزینههای اضافی به همراه ندارد.
یلدای پرحسرت
در حالیکه بسیاری از آیینهای ما همچون شبیلدا میتواند شور و امید را در دلهای مردم تحکیم ببخشد و لحظات شادی را برای آنان ثبت کند اما از طرفی انتشار تصاویر و ویدئوهایی در شبکههای اجتماعی از میز و سفرههای رنگارنگ طولانیترین شب سال، تبعاتی هم به لحاظ روانی برای بسیاری از افراد به همراه دارد. «شاید یکی از بزرگترین تبعات این موضوع در سلامت روان و به نمایش گذاشتن این شب در فضای مجازی، نشان دادن اختلافات طبقاتی در جامعه است و بار روانی حسرت را بهدنبال دارد. یک تعدادی از افراد جامعه نسبت به این نمایش احساس حسرت میکنند.» این را شیخی میگوید چرا که در این میان هستند افرادی که فقط یلدا را در فضای مجازی مشاهده میکنند و هر سال شرمنده خود و خانوادهشان میشوند. این جامعهشناس همچنین بر این باور است که در گذشته هم، کم و بیش در برخی خانوادهها چنین نمایشهایی وجود داشت اما بهدلیل نقش کمرنگ فضای مجازی، در جای خاصی انتشار پیدا نمیکرد ولی در حال حاضر نمود آن بیشتر است و از طرفی مصرفگرایی نیز در این آیینها بهوفور دیده میشود.» مصرفگرایی یکی از موضوعاتی است که در این شب در بسیاری از سفرههای خانوادهها شاهد آن هستیم. افرادی که با روی آوردن به چنین تشریفاتی، یلدای خود را با طعم مدرنیته برگزار میکنند.
یک شب به‌یادماندنی
انگار یادمان رفته است که درهمین سالهای گذشته بود که کرونا ما را از بسیاری مراسمهای اینچنینی و دورهمیهای شاد و صمیمانه دور کرده بود. پس به نظرمیرسد با ترویج برخی رفتارها همچون فرهنگ صمیمیت و پند و اندرزهای اخلاقی، میشود مراسمهای لاکچری اینچنینی را به یک شب ساده و پرازخاطرات شیرین تبدیل کرد. البته شیخی نیز معتقد است انتظار ما از چنین مراسمی این است که حال درونی افراد از کنار هم بودن، خوب شود و منجر به حسرت یک عده زیادی نشود. وی همچنین تصریح میکند: «اگر بخواهیم این رسم ها به صورت انسانی و اصولیتری برگزار شود باید خانوادهها را در معرض آموزش قرار دهیم. آموزش با هدف اینکه مقصود وجود چنین شبهایی در تقویم کشور چیست.» به هرحال سنت و فلسفه شب یلدا چیزی جز در کنار بزرگان بودن و صلهرحم نیست و در آن تجملگرایی به چشم نمیخورد. باید همه در این شب فارغ از خستگی و نگرانیهای روزمره زندگی، ساعاتی کنار یکدیگر خوش باشند و خاطرات شیرین گذشته را یادآور شوند. بر همین اساس، یلدا بهترین فرصت برای جمع شدن کنار یکدیگر به دور از دغدغههاست و همه باید سعی کنند تا این شب را به شادی بگذرانند و اجازه ندهند برخی از آداب غیرمرسوم وارد مراسم طولانیترین شب سال شود.
