یک روضه تصویری

پس از کش‌وقوس فراوان اجازه ورود تماشاگران داده می‌شود و مردم که خانوادگی برای دیدن این نمایش به بوستان ولایت آمده‌اند به طرف صحنه اجرای نمایش رهسپار می‌شوند.

برای رسیدن به صحنه نمایش باید حدود یک کیلومتر پیاده‌روی کنیم. تمامی مسیر رنگ و بوی عاشورا دارد، با تونلی از پرچم‌های سرخ و مشکی ابا‌عبدا... . بعد از گذر از این راه مزین به پرچم به چایخانه حضرت رضا(ع) می‌رسیم که از روی چایخانه حرم رضوی الگوبرداری شده است. خادمان در حال خدمتگزاری به مهمانان نمایش هستند با چای در استکان شیشه‌ای که حال و هوای حرم امام رضا(ع) را تداعی می‌کند. بوی اسپند در میانه راه به مشام می‌رسد و یادآور حس حضور در هیات است. صدای نوحه‌ای به گوش می‌رسد؛ جان‌آقام، سنه‌قوربان آقام... که بغضی در گلو را باعث می‌شود. یاد موکب‌های عراقی جاده اربعین می‌افتم که دل هر عاشقی را هوایی می‌کند. با حزنی خاص برای دیدن نمایش وارد سالن می‌شویم، یک سوله بزرگ که حدود ۱۵۰۰ مخاطب را در خود جای داده و هیاهوی خاصی برپاست. مخاطبان و تماشاگران مستقر می‌شوند، روی پرده روبه‌رو چهره حاج‌قاسم سلیمانی به نمایش در‌می‌آید. او کوبنده و قاطع سخن می‌گوید و به داعش می‌پردازد. پرده کنار می‌رود و نمایش آغاز می‌شود. در طول نمایش صدای هق‌هق گریه می‌آید، گریه امان مخاطبان را بریده است. همه برای حسین گریه می‌کنند. او که «تنهاتر از مسیح» بود. ای کشته دور از وطن سلام بر تو.

این شرح‌حالی بود بر به تماشا نشستن نمایش «تنهاتر از مسیح»؛ به انگیزه اجرای این نمایش در روزهای پیش‌رو با علی اسماعیلی، تهیه‌کننده و کارگردان آن، گفت‌وگویی داشتیم که دعوت می‌کنم این مصاحبه را بخوانید:

«تنهاتر از مسیح» برای بار سوم روی صحنه می‌رود. ویژگی‌های این دوره نمایش چیست و چه سختی‌هایی را برای این کار پشت‌سر گذاشتید؟

فصل سوم نمایش «تنهاتر از مسیح» این روزها روی صحنه رفته و گذشته‌هایی در سال‌های ۹۷ و ۹۸ یعنی فصل اول و دوم آن وجود داشته است. فصل‌های مختلف این نمایش اشتراکاتی با یکدیگر دارد اما از نظر روایت، کاملا متفاوت است. تجربه اجرای فصل‌های نخستین فوق‌العاده و استقبال نیز آن‌قدر بالا بود که از اولین اجرای فصل اول به این نتیجه رسیدیم که باید هر شب در دو سئانس نمایش را روی صحنه ببریم، به همین دلیل کاری بسیار سخت و دشوار پیش‌رو داشتیم. از طرف دیگر نزدیک به ۵۵۰ یا ۵۶۰ نفر در پشت‌صحنه با ما همکاری دارند که هماهنگی میان آنها زمان و نیروی بسیاری می‌طلبد.

همچنین باید گفت «تنهاتر از مسیح» اولین نمایش میدانی است که بدون وقفه اجرا می‌شود؛ در گذشته تجربه نمایش‌هایی را داشتیم که آیتم به آیتم روی صحنه می‌رفتند و بین هر آیتم، مجری صحبتی می‌کرد یا فیلم یا موسیقی‌ پخش می‌شد که زمانی برای استراحت به عوامل پشت‌صحنه و بازیگران داده می‌شد اما «تنهاتر از مسیح» اولین نمایشی است که این ریسک را پذیرفت تا مخاطب خسته نشود و آن‌را همچون یک فیلم سینمایی مشاهده کند. کار بسیار پرریسکی بود اما آن‌را به جان خریدیم که بتوانیم ارتباط بهتری با تماشاگران برقرار و مخاطبان بیشتری را جذب کنیم. هدف ما از اجرای «تنهاتر از مسیح» این بود که یک روضه تصویری را به مخاطب عرضه کنیم. مخاطبانی که از این فضا فاصله دارند، نمی‌توانند به هیأت بروند، این نمایش، یک روضه تصویری‌ هنری مدرن است که هر مخاطبی، حتی مخاطبی که از اسلام چیزی نمی‌داند، با آن ارتباط خوبی برقرار می‌کند. به نظر من به هدف‌مان رسیدیم و ارتباط خوبی با مخاطب برقرار کردیم.

«تنهاتر از مسیح» از داستان عاشورا آغاز می‌شود و به مدافعان حرم می‌رسد، چگونه به این داستان رسیدید؟

«کل یوم عاشورا» شعاری ا‌ست که گوش همه ما با آن آشناست و می‌خواهیم به‌وسیله آن بگوییم که تاریخ همچنان در حال تکرار است. در بخش اول نمایش «تنهاتر از مسیح» واقعه عاشورا و اسارت آل‌ا... را به تصویر می‌کشیم، در ادامه به داستان شهادت حضرت رقیه(س) می‌پردازیم و در نهایت کاروان اسرای کربلا را داریم؛ کاروان اسرای کربلا در شام نقطه اتصال نمایش با آوارگان سوری است که شهرهایشان توسط داعش تصرف شده، از شهری به شهر دیگر مهاجرت می‌کنند و یزیدیان زمانه جلوی آنها را می‌گیرند، مردان‌شان را به شهادت می‌رسانند و زنان را به اسارت می‌گیرند.

هدف ما از این نمایش این بود که بگوییم تاریخ هر روز در حال تکرار است، همان‌طور که در فلسطین و یمن شاهد این تکرار تاریخ و ظلم به بشریت هستیم. تا زمانی که منجی ظهور نکند، ظالم و مظلوم وجود دارند، ظلم اتفاق می‌افتد و باید از مظلومی که مورد ظلم واقع می‌شود، دفاع کرد.

«تنهاتر از مسیح» داستانی حماسی را روایت می‌کند که می‌تواند با احساس نیز درآمیزد. شما به‌عنوان کارگردان سعی داشتید به کدام وجه بپردازید، حماسی یا احساسی؟

ما حماسه را در کنار احساس و احساس را در کنار حماسه، در تنهاتر از مسیح روی صحنه بردیم. مثلا در نبرد حضرت قاسم(ع) و کشته شدن ازرق شامی توسط این حضرت تماما با حماسه سر و کار داریم، سپس وداع جانسوز سیدالشهدا(ع) را بر پیکر حضرت قاسم(ع) ‌مشاهده می‌کنیم که نشانگر احساس در نمایش است. همچنین نبرد حضرت عباس(ع)‌ سپس شهادت و روضه امام حسین(ع)‌ بر بالین این حضرت نشانگر آمیختگی حماسه، شور و احساس در تمام اجرا‌ست.

و درباره پرداختن به موضوع مدافعان حرم نیز توضیح بدهید.

ما در این اجرا به نمایش جبهه مقاومت پرداختیم. در دست مدافعان حرم پرچم عراق، سوریه، ایران، حزب‌ا... و فاطمیون را مشاهده می‌کنیم که یعنی گروه‌های مقاومت در کنار یکدیگر حضور دارند. در این نمایش حاج‌قاسم سلیمانی به‌عنوان فرمانده جبهه مقاومت حضور دارد اما رزمندگان چه شیعه، چه سنی، چه ایرانی و چه عرب در کنار یکدیگر برای هدفی والا می‌جنگند، هیچ‌کدام شاخص نیستند و همه در یک سطح دیده می‌شوند.

چه بازخوردی از سوی مخاطبان نمایش دریافت کردید؟ آیا مخاطبان خارجی نیز این نمایش را دیدند؟ اگر دیده‌اند، چه واکنشی نسبت به آن نشان داده‌اند؟

ما تماشاگران عراقی، ترکیه‌ای، سوریه‌ای، لبنانی و … داشتیم. از آنجا که «تنهاتر از مسیح» محصولی کاملا ایرانی و بومی ا‌ست، مخاطب خارجی را در ابتدا بهت‌زده می‌کند، چراکه در هیچ جای دنیا حتی در قلب اروپا که صادرکننده تئاتر است، این فرم از اجرا روی صحنه نمی‌رود. آنها همچنین نگاه‌های مختلفی به موضوع دارند؛ بعضی مسلمان نیستند، بعضی مسیحی هستند و به‌دلیل نام نمایش به دیدن آن جذب شده‌اند و می‌گفتند چقدر مسیح را زیبا به تصویر کشیدید.

بازخوردهایی که از تماشاگران در صفحه‌های مجازی دریافت می‌کنیم و نگاهی که به چهره تماشاگران داریم، نگاه رضایت‌بخشی ا‌ست و نشان می‌دهد تنهاتر از مسیح به هدف خود رسیده است و در مسیر درستی قرار دارد. هر شب در دو سئانس پذیرای بیش از 1۵۰۰ مخاطب هستیم و حتی به‌دلیل تکمیل ظرفیت نمی‌توانیم پذیرای خیلی از علاقه‌مندان نیز باشیم.

چرا تنهاتر از مسیح زودتر، مثلا در دهه محرم یا پس از عاشورا روی صحنه نرفت؟

نمایش‌های میدانی دو سال به‌دلیل شیوع ویروس کرونا در ایران تعطیل شده بودند. البته گروه نمایشی سیمای ققنوس به دعوت کشور سوریه، نمایش «ارض‌الشمس» را در شهرهای مختلف این کشور روی صحنه برد. تا این‌که فروردین‌ماه امسال با توجه به فروکش کردن آمار شیوع ویروس کرونا در کشور، سازمان هنری رسانه‌ای اوج خواست این خلأ دوساله را با سه نمایش روشنای شب تار، تنهاتر از مسیح و زنان آسمانی جبران کند.
«روشنای شب تار» به ذکر فضایل امیرالمومنین می‌پرداخت و در ایام غدیر تا شب اول محرم روی صحنه رفت. نمایش بسیار سنگینی بود و از نظر دکور و صحنه، پروداکشنی داشت. پس تقریبا دو هفته زمان نیاز داشتیم که هم دکور تغییر کند و هم بازیگران‌مان برای نمایش تنهاتر از مسیح آماده شوند. به همین دلیل نمایش از ۲۶مردادماه روی صحنه رفت. البته به‌دلیل هزینه‌های کار، هنگام نمایش روشنای شب تار پیش‌تولید تنهاتر از مسیح و زنان آسمانی را آغاز کرده بودیم. از طرف دیگر معمولا همه مردم در دهه اول محرم درگیر عزاداری‌های محلی خودشان هستند و شاید استقبال کمتر می‌بود.

«زنان آسمانی» روایت زنان تاریخ‌ساز از ابتدای خلقت تا ظهور منجی است. در این نمایش ابتدا روایت حضرت حوا، حضرت هاجر، حضرت آسیه، حضرت خدیجه، حضرت زهرا، حضرت زینب، حضرت معصومه و … را می‌شنویم. سپس وارد دوران رضاخان و قصه کشف حجاب می‌شویم. پس از آن دوران انقلاب و مجاهدت‌های زنان را داریم. همچنین قصه دفاع‌مقدس و حضور زنان در عرصه‌های مختلف را می‌شنویم. در ادامه به زنان امروزی، جهاد زنان در خانواده، زنان در مباحث علمی و زنان امروزی می‌پردازیم. درنهایت نیز به زنان آخرالزمانی می‌رسیم. این نمایش در ایام غدیر اجرا می‌شود و کاری بزرگ و زیبا خواهد بود.

فکر می‌کنید نمایش‌ها و اجراهای میدانی با موضوعاتی همچون موضوع نمایش تنهاتر از مسیح چقدر می‌توانند در شناساندن معنای عاشورا و هدف امام‌حسین(ع) به مردم کمک کند؟

عزیز خطیبی که از خطیبان مطرح کشور بودند، به دیدن این نمایش آمدند و وقتی که نمایش به پایان رسید به من گفتند اثربخشی نمایشی که اجرا می‌کنید برای مخاطب از صدها ساعت جلسه و منبر بیشتر است، چراکه مخاطب، خود را در کنار عاشورا، القمه، حرم حضرت‌زینب(س) و داعش می‌بیند.

این نمایش به‌دلیل قالب اجرا، مرزی میان مخاطب و واقعه باقی نمی‌گذارد و حوادثی که در آن اتفاق می‌افتد مخاطب را در آغوش خود می‌کشد. دلیل اثرگذاری و اثربخشی تنهاتر از مسیح و تمام نمایش‌های میدانی نیز همین مسأله است. مثلا هنگام جنگ داعش با مدافعان حرم، وقتی انفجاری صورت می‌گیرد، مخاطب هرم آتش را روی صورت خود حس می‌کند یا وقتی تیراندازی می‌شود بوی باروت را متوجه می‌شود. باید گفت تمام حواس پنجگانه تماشاگر حین دیدن این اثر درگیر و دلیل اثرگذاری آن نیز همین مسأله است.

علت استفاده از نوحه چه بود و چگونه به انتخاب نوحه‌های مورد استفاده رسیدید؟

در این نمایش هم از نوحه و هم از دیالوگ استفاده شده اما به‌دلیل فضای احساسی و حماسی اجرا میزان استفاده از نوحه بیشتر است. استفاده از دیالوگ برای ما بسیار راحت‌تر و دست‌مان نیز بازتر بود و حتی در اجراهای پیشین‌مان نیز از همین فرم استفاده می‌کردیم.

همه نوحه‌های موجود در نمایش انتخابی هستند؛ تقریبا تمام مداحی‌هایی را که از سال ۱۳۸۲ منتشر شده بود و کیفیت مناسبی داشت گوش دادیم. بعضی را انتخاب کردیم و کنار یکدیگر گذاشتیم. سپس با توجه به فضایی که در نمایش وجود داشت، نوحه نزدیک‌تر را انتخاب می‌کردیم. گروه طراحی صدای ما ماه‌ها برای طراحی و ساخت یک نمایش میدانی کار می‌کنند. کار حساسی ا‌ست چراکه نمی‌توانیم برای عاشورا هر چیزی را انتخاب کنیم. نمی‌توانیم تصویر ذهنی مخاطب را عوض کنیم. به همین دلیل از مداحی‌هایی که با مخاطب ارتباط برقرار کرده و نوستالژیک هستند، بیشتر استفاده کردیم اما این‌که چرا یک مداح را برای اجرای زنده روی صحنه نمایش انتخاب نکردیم به این دلیل بود که در این صورت استقبال و بازخوردی را که می‌خواستیم از مخاطبان دریافت نمی‌کردیم. حتی تصمیم داشتیم یک مداح را برای ضبط مداحی به استودیو بیاوریم اما این اتفاق نیفتاد چراکه تنها بخشی از مداحی به مداح و حال درونی او برمی‌گردد و بخشی دیگر به مستمع مربوط می‌شود. به نظر من مداحی در فضا و حس و حال خاص خود دارای روح است و در استودیو به خروجی مورد نظر نمی‌رسید.