انیمیشن در خدمت «عاشورا»

در این میان کم نبوده و نیستند آثاری که با چنین قصدی تولید شده و در جذب مخاطب نیز موفق عمل کرده اند، آثاری که از جمله آنها می‌توان به انیمیشن‌های «مقتل‌ خوانی» و «خورشید نینوا» به کارگردانی علیرضا فرمانی، «عاشوراییان» به کارگردانی ناهید صمدی امین، «روزنه اسرار» به کارگردانی محسن نظرپور و «هیهات منا‌الذله» به تهیه‌کنندگی الهام ابراهیمی و کلیپ «عزیز مادر» به کارگردانی رسول آذرگون اشاره کرد؛ آثاری که یا تهیه کنندگی شان به‌عهده مرکز پویانمایی صبا بوده یا به سفارش این مرکز ساخته شده‌اند. آنچه در ادامه می‌خوانید حاصل گفت وگویی است با این هنرمندان که در بخشی از آن ضمن اشاره به چالش‌های پیش رو در تولید انیمیشن‌های مذهبی و به شکل مشخص عاشورایی از راهکارهای موجود برای افزایش جذابیت و به‌تبع مخاطب این آثار هم گفته‌اند.

علیرضا فرمانی - سازنده انیمیشن

علیرضا فرمانی، سازنده انیمیشن‌هایی چون «قصه‌های آسمانی»، مقتل خوانی و خورشید نینوا در خصوص موضوع و ترتیب ساخت این آثار به «جام‌جم» چنین می‌گوید: «من قصه‌های آسمانی را با موضوع بخش‌هایی آموزنده از زندگی ائمه‌اطهارعلیهم‌السلام و ۱۴معصوم در ۱۲قسمت ساختم و این پیش از مقتل خوانی و خورشید نینوا بود و به جرأت می‌توانم بگویم اولین کاری بود که در زمینه انیمیشن دینی از نگاه شیعی تولید می‌شد.

بعد از آن بود که مرکز پویانمایی صبا پیشنهاد ساخت مقتل خوانی را در ۲۰قسمت ۱۰دقیقه‌ای به من داد که کل واقعه عاشورا در آن روایت می‌شد و بعدتر نیز خورشید نینوا را در یک قسمت ۱۰۵دقیقه‌ای سینمایی ساختم که پیش زمینه واقعه عاشورا از زمان فوت معاویه تا نقطه اوج آن؛ ظهر عاشورا را روایت می‌کرد.»

او در جواب این که انتقال مفهوم واقعه عاشورا در قالب انیمیشن تا چه میزان می‌تواند بر تاثیرگذاری آن بر مخاطب کودک و نوجوان بیفزاید، ادامه می‌دهد: «انتقال این مفاهیم که ‌باید مفاهیمی اخلاقی و در حوزه انسان سازی ارزیابی شان کرد، نه کاری دستوری و شعاری که کاری فرهنگی است و هر سیستمی که بخواهد ارزش‌های خود را به نسل‌های آینده منتقل کند مطمئنا می‌داند باید از مسیر فرهنگ و هنر بگذرد و ساخت انیمیشن یکی از مصادیق آن است. در این میان کار مسئول بلندنظری که آستین بالا می‌زند و پای تولید این آثار که هر کدام‌شان به عنوان مثال دو یا سه سال از عمر من نوعی را به خود اختصاص داده، کار مسئولی که با علم به زمانبر بودن امر فرهنگی پای آن می‌ایستد، از نظر من قابل تقدیر است و از جمله این مدیران، می‌توانم به مهدی مسعود شاهی از جمله مدیران سابق مرکز پویانمایی صبا که این آثار در دوران مدیریت ایشان تولید شد، اشاره کنم. درمجموع اگر معتقدیم فرزندان‌مان باید با این مفاهیم آشنا شوند، ناگزیریم از مسیر فرهنگ و هنر بگذریم و باید بدانیم با صحبت و سخنرانی و حرف چیزی به نسل بعدی منتقل نمی‌شود.»

فرمانی در جواب تکنیک‌های به کار رفته در انیمیشن‌های مورد اشاره؛ قصه‌های آسمانی، مقتل‌خوانی و خورشید نینوا با دوبعدی خواندن آن اضافه می‌کند: «از نظر من تکنیک دو بعدی بهترین تکنیک برای جذب مخاطب کودک و نوجوان است.»

او در جواب این که آیا این نکته را به‌دلیل سادگی این تکنیک می‌گوید یا چیز دیگری در میان است، با دادن پاسخ منفی می‌افزاید: «نه، به خاطر ظرفیت بالایش در انتقال حس می‌گویم. مخارج استفاده از این تکنیک و زمان تولید اثر با بهره‌گیری از آن بالاست اما محبوب است، چراکه با استفاده از آن می‌توانید شاهد بالاترین سطح کیفی انتقال احساس به مخاطب نسبت به کات اوت و حتی نسبت به انیمیشن‌های سه بعدی ساخته شده در ایران باشید وگرنه سه بعدی در جهان آن‌قدر پیشرفت کرده است که می‌تواند همان میزان انتقال احساس را انجام دهد ولی ما هنوز به آن حد نرسیده‌ایم که بتوانیم این احساس را از طریق انیمیشن سه بعدی منتقل کنیم و به همین علت حاصل کار بعضا مصنوعی و بدون حس به نظر می‌رسد و از این رو من همچنان تکنیک دوبعدی را ترجیح می‌دهم و چه در آثار مذهبی و چه در آثار غیرمذهبی‌ام همچون «نمکی و مار عینکی» از آن بهره می‌گیرم.»

فرمانی در جواب این که در خصوص بحث تحقیق و پژوهش برای نگارش فیلمنامه انیمیشن‌های مذهبی چه نظری دارد و آیا به واسطه روایت واقعه‌ای تاریخی و در عین حال مذهبی کار افراد حاضر در این تیم دشوارتر از دیگر موقعیت‌ها نیست، چنین می‌گوید: «شما مطمئن باشید اگر کار تیم تحقیق و پژوهش و به تبع فیلمنامه نویسی این کارها، ضعیف بود اساسا به پخش نمی‌رسیدند. ما برای همه این کارها تحقیق و پژوهش گسترده کرده‌ایم تا به مستندترین و درست‌ترین روایت‌ها به دور از تحریف‌ها دست پیدا کنیم، روایت‌هایی که یا تحریفی به آنها راه نیافته باشد یا حداقل مجادله میان مورخان در مورد آنها وجود داشته باشد.»

او در پاسخ به این سؤال که با توجه به تجربه‌اش در حوزه ساخت انیمیشن‌های مذهبی، مهم‌ترین چالش پیش‌رو در این مسیر را چه می‌داند، این گونه می‌گوید: «یکی از موانع این است که گاهی شاهد استفاده کمتر از افراد صاحب تجربه هستیم. در حالی که این تجربیات به بهای عمر آن فرد و هزینه‌ای که خود مدیران کرده‌اند به دست آمده‌ است. همین استفاده نادرست از نیروی انسانی و مدیریت غلط است که سبب تولید کارهای بی‌تاثیر و ایجاد این سؤال می‌شود که چرا فلان اثر مورد اقبال عمومی واقع نشد؟! و این گونه ناچاریم بارها و بارها به بازپخش آثار پیشین دست بزنیم که اگرچه همچنان مخاطب را پای قاب تلویزیون می‌نشانند اما انتخاب دوباره آنها برای پخش، نشان دهنده سرمایه‌گذاری نکردن ما برای تولید کار جدید است. نگاه منِ امروز، نسبت به زمانی که مثلا «قصه‌های آسمانی» را ساختم قطعا متفاوت است و بلاشک اگر شرایط و الزاماتش فراهم باشد می‌توانم کاری متفاوت‌تر با آن زمان تولید کنم.»

داستان پردازی‌ های تازه براساس مضامین موجود
محسن نظرپور - کارگردان انیمیشن

محسن نظرپور، کارگردان انیمیشن روزنه اسرار؛ اثری که به استناد آیاتی از قرآن کریم نشان می‌دهد هر انسانی پاداش عمل نیک خود را می‌بیند، در پاسخ به این سؤال که با توجه به ساخت اثری سه بعدی با موضوع مذهبی که رد پایی از امام‌حسین(ع) و آمادگی مردم کوچه و خیابان برای شرکت در مراسم عزاداری سیدالشهدا نیز در آن دیده می‌شود، تا چه میزان انیمیشن و تکنیک سه بعدی را در انتقال چنین مفاهیمی توانا می‌داند، به جام‌جم چنین می‌گوید: «قطعا تکنیک‌های تولید، هم اکنون نسبت به گذشته پیشرفت بسیاری کرده است اما در مجموع به علت قابلیت‌های تکنیک سه بعدی و امکان فضاسازی‌هایی که برای شما فراهم می‌کند و دست ما را هنگام ساخت فضاهای سوررئال در روزنه اسرار بسیار باز می‌گذاشت، بسیار کارآمد بود. البته ما در روزنه اسرار به شیوه‌ای خاص از تکنیک سه‌بعدی استفاده کردیم به این معنا که لایه‌های سه بعدی را طراحی کردیم و سپس در نرم‌افزارهای تدوین مان، به صورت دو بعدی، به آنها جلوه‌های ویژه افزودیم و در نتیجه فرم کار مقداری از سه بعدی‌های معمول آن زمان متفاوت شد و صرفا در فضای سه‌بعدی پیش نرفتیم. ما در این کار از جلوه‌های ویژه فراوانی استفاده کردیم و اساسا هنگام کار روی این پروژه بخشی تحت عنوان جلوه‌های ویژه در دفترمان راه‌اندازی کردیم که همکاران‌مان در آن به طراحی جلوه‌های ویژه مورد نیاز برای این اثر می‌پرداختند.»

او در پاسخ به این سؤال که آیا بازپخش انیمیشن‌های مذهبی و به شکل مشخص انیمیشن‌ها و کلیپ‌های عاشورایی را به دلیل عدم ساخت آثار تازه می‌داند یا نکته دیگری در این میان هست که نمی‌دانیم، چنین می‌گوید: «گمان می‌کنم این امر کلی‌تر از دایره دربرگیرنده انیمیشن و کلیپ‌های مذهبی و عاشورایی باشد و به عنوان مثال ما شاهد بازپخش سریال‌هایی با چنین موضوعاتی به صورت سالانه نیز هستیم که یکی از دلایل آن را می‌توان نبود جایگزین برایشان دانست اما نکته‌ مهم در مورد انیمیشن این است که نباید از یاد ببریم که گروه هدف آن یعنی خردسالان و کودکان، نو به نو و در هر نسلی تغییر می‌کنند؛ خردسالان، کودک می‌شوند و کودکان، نوجوان و نوجوانان، جوان و باز نوزادانی دیگر این چرخه را می‌پیمایند و در نتیجه از نظر من، چنان‌چه در دنیا نیز شاهد آن هستیم، در بحث انیمیشن، بازپخش و تکرار چیز عجیبی نیست، چون مخاطب آن، به واسطه قرار داشتن در سن رشد، به شکل مرتب تغییر می‌کند.»

نظرپور در پاسخ به این سؤال که با توجه به تجربه‌اش در حوزه ساخت انیمیشن‌های مذهبی، مهم‌ترین چالش پیش‌رو در این مسیر را چه می‌داند، این گونه می‌گوید: «نکته‌ای که نباید فراموش کرد این که به شکل طبیعی، مثلا در حوزه تاریخی، نمی‌توانید به تولید روایت‌های تازه دست بزنید، روایات‌ و داستان‌ها مشخص، ثابت و قابل شمارش است و در نتیجه نمی‌توانید تغییری در آنها ایجاد کنید و به جای این کار باید دیدگاه‌تان را هنگام پرداخت داستان‌ها برای مخاطب، به روزآوری کنید. یعنی از زاویه‌ای تازه به موضوع بپردازید و بکوشید نکاتی را، هرچند کوچک، بیابید که تا پیش از این کسی به آنها نپرداخته است. نکته دیگر که به شخصه بسیار به آن معتقدم این‌که وقتی قصد پرداختن به صِرفِ تاریخ و وقایع تاریخی در میان نیست، می‌توان با استفاده از مضامین و پیام‌های موجود در همان داستان‌های‌ مورد اشاره، داستان‌های تازه آفرید.»

او در جواب این که بهره‌گیری بسیار از تکنیک دو بعدی را در ساخت انیمیشن‌های مذهبی به دلیل هماهنگی و همخوانی این تکنیک با مضامین موجود در این قبیل آثار می‌داند یا دلیل دیگری در میان است، توضیح می‌دهد: «به عقیده من تکنیک دوبعدی و کات اوت را تنها به لحاظ مناسب بودن از نظر هزینه تولید، می‌توان هماهنگ و همخوان با معذورات تولید یک اثر دانست و به عنوان مثال تیم تولید خود ما، چند سالی است که ناچار با این تکنیک کار می‌کند چراکه برآوردهای بودجه، کفاف تولید پروژه‌هایمان به صورت سه‌بعدی را نمی‌دهد. البته منظورم این نیست که این اتفاق اساسا رخ نمی‌دهد بلکه صرفا می‌گویم تولید اثر به شیوه‌ای به‌جز دوبعدی و کات اوت برای تیم ما به صرفه نیست و در کنار دستمزد تیم تولید، هزینه وسایل و تجهیزات برای تولید انیمیشن‌های سه بعدی چنان بالاست که ترجیح می‌دهیم به سمتش نرویم. هرچند به شخصه معتقدم تکنیک سه‌بعدی می‌تواند برای نسل امروز و به‌خصوص نوجوانان تاثیرگذارتر باشد و بیش از تکنیک دوبعدی و کات اوت، ذهن عادت کرده‌شان به انیمیشن‌های سه بعدی به واسطه آثار خارجی را به خود جذب کند.»

خرابه‌ای که هنوز صدای گریه رقیه از آن می‌آید
رسول آذرگون - کارگردان انیمیشن

«حسین عزیز مادر! حسین شه بی‌لشکر/ حسین به عالم سرور، حسین شفیع محشر» این مطلع قطعه‌ای است که در کلیپ «عزیز مادر» به کارگردانی رسول آذرگون می‌شنویم، قطعه‌ای که این گونه پایان می‌یابد: «هنوز از خرابه صدای گریه رقیه میاد/ مثل یه کبوتر پر می‌زنه، باباشو از من می‌خواد/ از سه ساله حرفی نزن ای برادرم!/ تا نشم من شرمنده روی مادرم» و در ۳دقیقه و ۲۵ثانیه برای خردسالان و کودکان از خیمه‌گاه شدن عرش خدا برای عزای خون خدا می‌گوید. آذرگون در پاسخ به این سؤال که مدیوم انیمیشن را چه میزان در انتقال مضامین مذهبی و به شکل مشخص مفاهیم عاشورایی به گروه سنی خردسال و کودک و نوجوان توانمند می‌داند، چنین می‌گوید: «قطعا که این مدیوم می‌تواند برای انتقال مضامین مذهبی و عاشورایی مورد بهره‌برداری قرار بگیرد اما اجازه دهید با ذکر یک مثال اتفاقی را که در این میان رخ می‌دهد برایتان تشریح کنم. در روزگار گذشته، مادربزرگ‌هایمان اگر برای سحری مهمان داشتند، خورشت‌شان را از شب بار می‌گذاشتند که تا سحر نه‌تنها بپزد که جابیفتد؛ کاری که انجامش از دید ما دیگر نه ضرورتی دارد و نه حوصله و وقت انجامش را داریم. از نظر من تفاوت انیمیشن‌هایی که با موضوعات مذهبی تولید می‌شود با دیگر آثار، شاید در همین نکته و شاید به همین دلیل باشد که برخی از آنها در جذب مخاطب، آنچنان که در تصور اولیه‌مان گمان می‌کنیم، موفق عمل نمی‌کنند. آنچه را می‌گویم ابدا به شکل مطلق و قابل تعمیم به همه کارها ارزیابی نکنید اما این‌که ما، از من تولیدکننده تا مدیر سفارش‌دهنده، می‌خواهیم در کوتاه‌ترین زمان ممکن تا پیش از رسیدن به یک مناسبت تاریخی، ملی و مذهبی اثری تولید و روانه آنتن کنیم، موجب استفاده ابزاری از انیمیشن می‌شود و درنتیجه چنان‌که باید و شاید هم در جذب مخاطب موفق نخواهیم بود.»

تولید انیمیشن‌های عاشورایی
الهام ابراهیمی - تهیه‌کننده انیمیشن

الهام ابراهیمی، تهیه‌کننده انیمیشن «هیهات‌منا‌الذله» در پاسخ به این سؤال که آیا مدیوم انیمیشن را در انتقال مفاهیم مذهبی و به شکل شخص عاشورایی مدیومی توانمند می‌داند یا خیر، به جام‌جم چنین می‌گوید: «به عقیده من، به تصویر‌کشیدن وقایع تاریخی و مذهبی با استفاده از مدیوم انیمیشن که به‌ذات نه‌تنها برای کودکان و نوجوانان که برای بزرگسالان هم جذاب است، موجب هموار شدن مسیر و به عبارتی پیمودن نیمی از راه برای جذب مخاطب می‌شود.»

او در پاسخ به این سؤال که با توجه به تجربه‌اش در حوزه ساخت انیمیشن‌های مذهبی، مهم‌ترین چالش پیش رو در این مسیر را چه می‌داند، این‌گونه می‌گوید: «مهم‌ترین چالش موجود که به علت حساسیت بسیار در مورد آن، چالش می‌ناممش، بحث تحقیق و پژوهش پیش از نگارش فیلمنامه است تا مبادا در مسیر دراماتیزه‌شدن حوادث، اشتباهی در مسیر روایتگری پیش بیاید و اتفاقی رخ دهد که غیرقابل‌جبران باشد. به همین علت، اصلی‌ترین چالش، از نگاه من به بحث نگارش مربوط است وگرنه دست‌کم، من پس از ۱۷سال فعالیت در این حوزه، این ادعا را دارم که ما در حوزه تولید انیمیشن، به لحاظ تکنیکی، بسیار پیشرفت کرده‌ایم و حتی می‌توانیم به تولید آثاری برای پخش در سطح بین‌المللی اقدام کنیم.

آثاری که هم به‌لحاظ کمی و هم به‌لحاظ کیفی حرفی برای گفتن داشته باشند و توجه مخاطب، چه داخلی و چه خارجی را به خود جلب کنند.» ابراهیمی در پاسخ به این سؤال که با توجه به پیش‌کشیدن بحث تکنیک، به عقیده او چرا در حوزه ساخت انیمیشن‌های مذهبی و عاشورایی بیشتر شاهد بهره‌گیری از تکنیک دوبعدی هستیم، چنین می‌گوید: «من این نکته که تکنیک دوبعدی با مضمون آثار مذهبی همخوانی بیشتری دارد، نمی‌پذیرم و گمان می‌کنم استفاده مکرر از آن صرفا به علت زودبازده بودنش است و هرچند یکی از پارامترها را در این میان می‌توان همخوانی آن با برآوردهای بودجه دانست اما از نظر من زودبازده‌بودنش برای سازندگان و سفارش‌دهندگان حتی بر ارزان تمام‌شدنش اولویت دارد. چراکه بسیاری از استودیوهای ما به شیوه سنتی رندر می‌گیرند و به‌عنوان‌مثال، برخلاف استودیوی ما، از تکنیک‌های ساخت همراه با سرعت انیمیشن ۳D برخوردار نیستند و درنتیجه استفاده از تکنیکی جز تکنیک دوبعدی برایشان زمانبر است و در این صورت اثری که تولید می‌کنند به مناسبت‌‌های تقویمی نمی‌رسد.» او صحبت‌های خود را این‌طور جمع‌بندی می‌کند و می‌گوید: «هر برنامه‌ای که از محتوایی درست و تکنیکی روزآمد برخوردار باشد قطعا تاثیر خود را بر گروه هدف خواهد گذاشت و در این میان من بر درست بودن محتوا، تاکید مجدد می‌کنم.»