وقتی آدم‌ها پناه جان حیوانات می‌شوند

ماجرایی که باعث شده در بخش مستند بسیار از آن گفته و شنیده شود و کارهای زیادی با محوریت حیات‌وحش شکل گرفته و روی آنتن بروند. در این بین اما جای پرداخت به این فضا از زوایای دیگری به‌جز زندگی معمول این حیوانات همیشه خالی بوده و هست. تازگی‌ها هم در راستای همین اتفاق شبکه مستند دست به کار شده و به تهیه‌کنندگی کتایون جهانگیری مستند «پناه جان»که فصل اول آن روی آنتن رفت را به سری دوم رسانده‌ است. این مستند به درمان و نجات حیوانات مختلف حیات‌وحش که همین دور و اطراف ما هستند، می‌پردازد. جریانی که گویا در این سری به صورت تخصصی‌تر سراغ آن رفته‌اند. سری اول «پناه جان» در ۹ قسمت با موضوع دامپزشکی و امداد حیوانات از شبکه مستند پخش شد، سری دوم آن هم زمستان امسال در هفت قسمت از شبکه مستند پخش خواهد شد و به موضوعاتی مانند اولین پروتزگذاری برای حیوانات در ایران یا اولین پیوند پوست برای حیوانات که همچنان متخصصان مشغول کار روی آن هستند، می‌پردازد. در ادامه با کارگردان و تهیه‌کننده این اثر گفت و گویی داشتیم که می‌توانید سری به آن بزنید.

کتایون جهانگیری درباره فضایی که در این سری هم در «پناه جان» سراغ آن رفته به جام‌جم بیان کرد: این حوزه که البته کمتر به آن پرداخته می‌شود، برای خود من جذابیت زیادی دارد. اتفاقا اخیرا در یکی از جنگل‌ها بودیم و از خرس‌ها و گوزن‌ها فیلمبرداری کردیم. اما این‌که چه شد این ماجرا شروع شد داستانی است که به چند سال قبل برمی‌گردد. مدت‌ها پیش ما همراه گروهی از دوستان و همکاران‌مان روی بحث قانون حمایت از حیوانات کار می‌کردیم و یکی از دغدغه‌های من همیشه بحث حیوانات بوده و هست، فضایی که خلأ زیادی در آن داریم.
او با اشاره به این خلأ‌ها و بی‌توجهی‌ها اضافه کرد: بخش عمده‌ای از این جای خالی به ناآگاهی مردم و ناآشنا بودن آنها نسبت حیوانات برمی‌گردد. این موضوعی است که در مورد خود من هم صدق می‌کند و به همین دلیل خودم را جدا از مردم نمی‌بینیم. اخیرا می‌خواستم از یک گراز فیلم بگیرم، زمانی که جلو آمد، ترسیدم چون همیشه گفته بودند که این حیوان خیلی خطرناک است ولی وقتی نزدیکم شد کمی که جابه‌جا شدم او هم در رفت. همین اتفاق ذهنیتی که مدام از آن شنیده بودم را نسبت به گرازها تغییر داد.

زاویه نگاه در «پناه جان»
به گفته او این نداشتن آگاهی در خیلی از ما وجود دارد، جریانی که اگر درباره‌اش فکر کنیم یا یک‌بار با آن روبه‌رو شویم، به میزانش پی می‌بریم. جهانگیری با تاکید به این ماجرا گفت: من همیشه فکر می‌کردم که باید مجموعه و آثار مختلفی کار شوند که به‌ واسطه آن مردم با حیوانات بیشتر آشنا شوند. البته منظور از این کارها این نیست که مثل خیلی از مستندهای حیات‌وحش و راز بقا تنها به زندگی حیوانات و رفت‌ و‌ آمدهایشان پرداخته شود بلکه باید از زاویه دیگر به آنها نگاه کرد.
این مستندساز با اشاره به زوایای نگاه تازه به این جریان افزود: جدا از این کارها ما هیچ‌وقت نیامدیم در تولیدات‌مان بگوییم که آیا حیوانات هم درد و رنج را می‌فهمند؟ یا این‌که آنها هم مثل ما آسیب‌پذیرند و نیاز به کمک‌های درمانی دارند. زمانی که شما به یک حیوان آسیب می‌رسانید در موارد خیلی زیادی او دیگر نمی‌تواند مثل قبل به طبیعت برگردد. یعنی حتی اگر زنده بماند هم ما بخش عمده‌ای از زیست او را به مخاطره انداختیم و برای همیشه ناقصش کردیم. در ادامه باید هزینه‌ها و وقت و تلاش بسیاری صرف شود که این حیوان در نهایت سلامت خودش را پیدا کند. من هم به‌دنبال آن بودم که مردم این اتفاق را ببینند تا نگاه‌شان را نسبت به حیوانات و اتفاقاتی که گاهی کوچک می‌بینندشان، تغییر دهم.

تخصصی‌تر شدن فصل دوم
در اغلب کارهای مستندی که به فصل‌های بعدی می‌رسند ما شاهد ارتقای سطح کیفی آن مجموعه‌ها به‌دلیل تجربه بیشتر گروه سازنده آن هستیم. این اتفاق گویا در «پناه جان» هم رخ داده است؛ موضوعی که جهانگیری با بیان آن گفت: در این سری ما سراغ مباحث تخصصی‌تر در حوزه دامپزشکی رفته‌ایم و به آنها می‌پردازیم. اتفاقاتی در این حوزه افتاده که خیلی جالب‌اند و شاید کمتر آنها را دیده یا درباره‌شان شنیده باشید. مثلا یکی از قسمت‌های این سری درباره پروتز دندان شیر است که برای اولین‌بار در ایران اتفاق افتاده.
مراحل مختلف این ماجرا از نصب پروتز تا بعد از آن که شیر با همان پروتز غذا می‌خورد و به زندگی‌اش برمی‌گردد، از مواردی است که جزء به جزء به آن پرداخته و به تصویرش کشیده‌ایم؛ جریانی که دیدن آن می‌تواند برای هر‌کسی جالب باشد. او با اشاره به یکی دیگر از این موارد که در مستند از آن می‌گویند، عنوان کرد: بحث تخصصی پیوند پوست که خودش بخش‌های مختلفی دارد یکی دیگر از اتفاقاتی است که به آن پرداخته‌ایم. استفاده از تکنیک‌های تازه و چند روش جدید که بتوانند حیوانی که آسیب دیده را تا حدی بهبود ببخشد و او را زودتر به زندگی برگرداند از مواردی است که در بخش پیوند پوست به صورت تخصصی و جالب توجه به آن پرداخته می‌شود. علاوه بر اینها مباحث دامپزشکی و پیشرفت‌هایی که در این حوزه اتفاق افتاده هم بخش دیگری از مستند را شکل داده است. در همین بخش پیوند پوست، استفاده مشترک از تکنیک‌های انسانی در بحث درمان جزو موارد جالب و نویی است که یکی از متخصصان جراحی مطرح ایران آن را پیش می‌برد و ما هم در کارمان بخشی از ماجرا را منعکس کرده‌ایم.

از نریشن‌های به‌روز شده تا بیمارستان‌های دامپزشکی
به گفته این تهیه‌کننده در فصل دوم «پناه جان» هم مجری یا گزارشگری حضور ندارد و اطلاعات بیشتری که لازم است از آن گفته شود در قالب نریشن‌هایی روی کار قرار داده می‌شود تا مخاطب بتواند بهتر و کامل‌تر در جریان اتفاقاتی که در هر قسمت رخ می‌دهد، قرار بگیرد. با همه اینها در این بخش هم تلاش شده تا تغییرات و نوآوری‌هایی در متن صورت بگیرد که آن را جذاب‌تر از قبل کند چرا که وجود نریشن‌های معمول و یکنواخت می‌تواند به ریتم کار آسیب بزند اما در سری جدید این مستند گویا تلاش شده که چنین اتفاقی رخ ندهد.
مناطق و فضاهایی که در این سری از مستند سراغ آن رفتند هم بخش دیگری بود که کم و کیف آن را از جهانگیری جویا شدیم. او در این‌باره بیان کرد: بخش عمده‌ای از این کار به‌دلیل بحث‌های تخصصی که دارد در بیمارستان‌های دامپزشکی ثبت و زده شده است. با این حال مثلا ما به استان‌های دیگری مثل رشت رفتیم یا بخشی از کار را در اصفهان، قزوین، کرج و... ادامه دادیم.
کرونا هم مساله دیگری بود که او با اشاره به آن افزود: داستان کرونا باعث شده که بخشی از کار ما و فیلمبرداری‌مان عقب بیفتد. مثلا باید جایی را آماده می‌کردیم تا فضا برای بازپروری حیوانات باشد اما کرونا باعث شد که برنامه‌مان جابه‌جا شود. موارد این‌چنینی هم کم نداشتیم که باعث شد زمان بیشتری را صرف پیشبرد کار کنیم.

قصه‌ای که دیده شد
تا امروز مستندها و آثار زیادی در حوزه محیط‌ زیست ساخته شده، البته که نگاه متفاوت این گروه به بحث محیط‌زیست آن را تاحدی با هم‌گروهی‌هایش متمایز کرده است؛ جریانی که شاید در اثرگذاری ماجرا هم نقش مهمی را ایفا کند. میزان این موثر بودن در پرداخت به چنین فضایی سؤالی بود که این مستندساز در پاسخ به آن گفت: بازخوردهایی که ما از فصل اول این کار گرفتیم خیلی خوب بود و نشان از همان اثرگذاری داشت که به آن اشاره شد. در آن سری گاهی برخی از دامپزشک‌ها و کسانی که در طول کار حضور داشتند هم از این بازخوردها متعجب بودند و می‌گفتند که مثلا وقتی به سوپرمارکت می‌روند مغازه‌دار می‌گوید که کار را دیده و او را به خاطر داشته و شناخته است. این نشان از دیده شدن مجموعه بین مردم دارد. البته این را هم باید در‌ نظر گرفت که چند درصد مخاطب تلویزیون و شبکه مستند هستند.
وی تصریح کرد: با همه اینها شبکه مستند خیلی وقت است که جایش را بین مردم باز کرده و مخاطبان زیادی دارد. بینندگانی که از قشرها و سنین مختلف هستند و همه برنامه‌های آن را به شکلی دنبال می‌کنند. اتفاقی که نشان می‌دهد مردم آن را دوست دارند. این جریان گویای آن است که شبکه مستند هنوز قائل به کیفیت مناسبی است و همین باعث شده تا طیف‌های مختلفی به تماشایش بنشینند و از آن رضایت داشته باشند. من یادم است که با مسؤول نت‌ورکینگ و این فضا صحبت کردم و به من گفتند با توجه با آن‌که ساعت پخش این مستند خیلی مناسب نبوده اما پیام‌هایی که گذاشته بودند، خیلی خوب بوده و این بیانگر همان استقبال است.
پخش این مجموعه از شبکه‌های دیگر هم از مواردی بود که صحبت آن مطرح شد و جهانگیری درباره آن گفت: در هر شبکه قوانینی وجود دارد که طبق آن هر کاری که شبکه‌ای تولید می‌کند باید از همان جا پخش شود و قسمت‌هایش را سپری کند و بعد اگر باز هم کسی خواهان آن بود از شبکه‌های دیگر روی آنتن برود. من یادم است از ابتدای این پروژه شبکه سه هم آن را می‌خواست و تمایل داشت کار را پخش کند اما در ادامه صحبتی جدی رخ نداد. از سوی دیگر بحث دسته‌بندی شبکه‌ها هم مطرح است چرا که هر کدام از آنها فضای مشخصی دارند مثلا یکی بیشتر سیاسی است و دیگری مربوط به کودکان و نوجوانان و در ادامه جوان‌ترهاست؛ از همین رو پخش یک کار در شبکه اختصاصی اتفاق خوبی است. در ادامه همه این برنامه‌ها در فضای اینترنتی هم هستند و خیلی‌ها آن را از همین رسانه‌ها می‌بینند.

چرا «پناه جان»؟
این‌ سوالی بود که البته تا به اینجا تا حد زیادی دلیل آن مشخص شده است. کمک‌های آدم‌ها و پناه جان حیوانات شدن‌شان شاید جامع‌ترین تعبیری است که از این عنوان و قرابت آن با برنامه می‌شود برداشت کرد. با این حال جهانگیری در خصوص این عنوان و انتخاب آن اذعان کرد: همان‌طور که خودتان هم حدس می‌زنید و از آن گفته شد در طول این برنامه ما سراغ پروژه‌ای رفتیم که در آن انسان‌ها جان حیوانات را نجات می‌دهند و لحظه لحظه آن در طول هر قسمت از این مجموعه به تصویر کشیده شده است. در واقع این موضوع مدنظرم بود؛ جریانی که اصل قصه است و با همین هدف شکل گرفته.
او افزود: از سوی دیگر انتخاب اسم برای یک کار از سخت‌ترین اتفاقات است. یعنی آدم باید خیلی فکر کند که عنوان پیدا شده مفهوم مشخصی داشته باشد، متناسب و خوش آوا باشد و بیننده هم یادش بماند. ما هم سعی کردیم چنین جریانی را با عنوان «جان پناه» پوشش دهیم، اسمی که با شنیدن آن هر کسی یاد پناهی برای جان‌ها می‌افتد، اتفاقی که در طول مستند به آن مفصل پرداخته شده است.

جشنواره‌ها و جای خالی دغدغه محیط‌زیست
در کنار همه اینها ما رخدادهای زیادی داریم که سراغ مستندها می‌روند، مثل جشنواره تلویزیونی مستند یا مواردی از این دست که هر سری در حوزه‌های مختلف برگزار و میزبان آثار بسیاری می‌شوند. اما این‌که چنین رخدادی در حوزه محیط‌زیست موضوعی بود که جهانگیری در پاسخ به آن گفت: علاوه بر جشنواره تلویزیونی مستند، جشنواره حقیقت یکی از اصلی‌ترین برنامه‌های این حوزه است که از نظر من رویکرد آن از جشنواره فجر هم در این بخش جلوتر است. با وجود این در هیچ کدام از آنها هنوز برای مستندهای محیط‌زیستی ارزش و جایگاه قائل نیستند.
در جشنواره حقیقت هم نگاه‌ها و برخوردها به شکلی است که تو متوجه می‌شوی که یکسری از جمله داوران انگار اصلا فیلم را ندیدند و جدی آن را مورد کنکاش قرار ندادند. اغلب آنها به سمت فیلم‌ها و آثار اجتماعی یا فضاهای دیگر می‌روند و بیشتر روی آن مانور‌می‌دهند.
خانم مستندساز در پایان گپ و گفتی که داشتیم، اضافه کرد: همین نگاه باعث شده ما در این رویدادها کارهای برجسته‌ای نداشته باشیم و جایش خالی باشد. در صورتی که ساخته شده اما آن‌طور که باید توجهی به آن نشده است.
 من کاری به اثر خودم ندارم اما مثلا آثاری از همکارانم بودند که تماشاچی‌ها هم به آن رای دادند اما داوران اصلا ندیده بودند و همین باعث شد اصلا دیده نشود و کنار گذاشته شود. واقعا تعجب می‌کنم مستندی که شما برایش به کوه و کمر می‌زنید و بدون موقعیت ثابت از آن اثری ساختارمند و داستان‌دار پیدا می‌کنید خیلی وقت‌ها کنار گذاشته می‌شود و چون ذهن داوران معطوف به گروه خاصی از آثار است، کسی دیگر به آن توجه نمی‌کند. 

نریشن‌خوانی با احساسات واقعی
نازنین مهیمنی، نریتور «پناه‌ جان» از سری‌اول این مستند با گروه همراه شده است. او جزو بازیگران فعال رادیو نمایش است که سابقه بازی در مجموعه‌هایی مثل سریال «ماه و پلنگ» به کارگردانی احمد امینی را نیز دارد. او همچنین راوی کتاب‌های گویا نیز هست و حالا دوباره روایت مجموعه مستند پناه‌ جان را به‌ عهده گرفته است.
وی درباره پذیرش این مجموعه در گفت‌وگویی که قبل‌تر با وی داشتیم، بیان کرد: من اصولا خیلی حامی محیط‌زیست هستم و علاقه خاصی به حیوانات دارم. وقتی به من پیشنهاد نریشن‌خوانی مجموعه مستند پناه‌ جان شد، با جان و دل پذیرفته و کار کردم چون این موضوع جزو دغدغه‌هایم بود.
او با اشاره به دخیل‌کردن حس و حالش در مستند نیز گفت: از ابتدا که مجموعه مستند را دیدم از آن الهام گرفتم و باعث شد احساساتم را هم در کار جاری کنم تا فقط از روی یک متن و بدون هیچ حسی نریشن‌ها را نخوانم.
جالب است بگویم من در خیابان وقتی گربه، سگ، گنجشک و حتی موش‌های فاضلاب را می‌بینم با آنها حرف می‌زنم چون آنها هم برایم اهمیت دارند.
مهیمنی با اشاره به حسش از دیدن این مستند و حضور در بخشی از آن بیان کرد: واقعا از تماشای این مستند لذت می‌برم. از کتایون جهانگیری، سازنده این مستند تشکر می‌کنم که برای ساخت این کار همراه دوستانش بسیار زحمت کشیدند. همچنین امیدوارم قانون منع حیوان‌آزاری به‌صورت اجرایی تصویب شود تا کمی به حیوانات توجه کنیم و مراقب آنها باشیم تا نسل‌شان منقرض نشود.
ضمن این‌که باید حواسمان به جنگل‌ها و محل‌زیست حیوانات هم باشد و آنها را خراب نکنیم تا حیوانات، محل زندگی‌شان را از دست نداده و راهی شهر نشوند و خواسته و ناخواسته مورد آزار و اذیت قرار نگرفته و کشته نشوند. به همین دلیل عاجزانه به‌ عنوان حامی حیوانات می‌خواهم قانون منع حیوان‌آزاری تصویب‌ شود.