اختلاف علمی بر سر برج تاریخی ‌رادکان +عکس

به گزارش جام جم آنلاین به نقل از روزنامه جام جم، برج تاریخی رادکان خراسان که در ۷۴ کیلومتری شمال غربی مشهد قرار گرفته‌است هم از همین بناهاست. برجی باستانی که سال‌ها مخروبه بود و مردم بومی از آن برای نگهداری گوسفندانشان استفاده می‌کردند، پس از گمانه‌زنی‌هایی که درباره کاربردهای ویژه‌اش در گاه‌شماری و تعیین روز نوروز و... مطرح شد، از سوی اداره میراث فرهنگی و گردشگری مورد مرمت و احیا قرار گرفت.

 

برج‌رادکان در روستایی به همین نام در شهرستان چناران استان خراسان رضوی واقع شده‌است؛ با بدنه‌ای استوانه‌ای شکل و گنبدی مخروطی، ارتفاعش به ۲۵ متر می‌رسد و نمای خارجی بنا تا ارتفاع سه متری به صورت ۱۲ضلعی و پس از آن تا زیر گنبد دارای ۳۶تَرک یا نیم‌استوانه است.

 

در حالی که اگر داخل این بنا قرار بگیرید نمای هشت ضلعی را مشاهده خواهید کرد.منوچهر آرین، مهندس عمران و شیفته تاریخ و تمدن ایران است. او که چند سال در محل این برج، بررسی‌های میدانی انجام داده، معتقد است این بنا ویژگی‌ها و کاربردهای خاصی در زمینه نجوم و گاهشماری دارد و ساخته خواجه نصیرالدین طوسی، دانشمند قرن هفتم هجری است. مهندس آرین در همین زمینه دو کتاب نوشته‌است؛ کتاب اول با عنوان «نگاهی دیگر به برج‌ها» توسط انتشارات میراث فرهنگی منتشر شده و کتاب بعدی با عنوان برج‌رادکان به فارسی و انگلیسی منتشر شده‌است. کار تا جایی پیش رفته که علی‌اصغر مونسان، رئیس سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری در ۱۷اردیبهشت۹۷ در چناران و در جمع خبرنگاران اعلام کرد: ثبت جهانی برج‌رادکان در دستورکار ما قرار دارد.این در حالی است که برخی باستان‌شناسان و مورخان علم نظرات متفاوتی را درباره ماهیت و کارکرد این برج مطرح می‌کنند و معتقدند این برج برای کاربردهای نجومی ساخته نشده‌است و هیچ تفاوت خاصی با بناهای مشابهش در ایران ندارد.

 

 

حمایت میراث فرهنگی استان و سازمان میراث فرهنگی کشور از پژوهش‌های مرتبط با کاربردهای نجومی برج‌رادکان از یک طرف و نقدهای گوناگونی که تعدادی از پژوهشگران باستان‌شناسی و تاریخ علم از سوی دیگر به این موضوع مطرح می‌کنند، مطالعه در خصوص کارکردهای این برج را به بن‌بست رسانده و سبب شده اکنون آنچه در فضای دانشگاهی میان منجمان، باستان‌شناسان و پژوهشگران تاریخ علم درباره کارکردهای برج‌رادکان مطرح می‌شود با خطی که سازمان میراث فرهنگی نسبت به سیاست‌های تبلیغی گردشگری درباره کارکردهای نجومی و تقویمی این برج مطرح می‌کند، همخوانی نداشته‌باشد.

 

بعلاوه بررسی‌های جام‌جم نشان می‌دهد فعلا برای مطالعات بیشتر درباره این برج در فضای دانشگاهی نیز طرح خاصی دنبال نمی‌شود. در این پرونده ضمن واکاوی علت این اختلاف نظرها درخصوص کارکردهای برج تاریخی رادکان با متخصصانی از حوزه‌های گوناگون باستان‌شناسی، معماری و مرمت بناها، تاریخ علم و میراث فرهنگی گفت‌وگو کرده‌ایم و به نظرها و پاسخ‌های مهندس آرین، به‌عنوان کسی که سال‌ها درباره این برج مطالعه کرده و مدعی کارکردهای گاهشماری برای این بناست به اختصار اشاره کرده‌ایم تا شاید از مسیر این گزارش و در آستانه نوروز ۱۴۰۰، زوایای بیشتری از قصه این سازه زیبا و کهن و کارکردهای آن در استان خراسان رضوی برای خوانندگان جام‌جم رمزگشایی شود.از دکتر روح‌ا... شیرازی، دکتر شاهرخ رزمجو و دکتر محمدمهدی مطیعی برای راهنمایی‌ها و همکاری‌شان در دسترسی به اطلاعات و برخی از اسامی و اشخاص تشکر می‌کنیم.

 

 

 

رجبعلی لباف خانیکی، کارشناس ارشد باستان‌شناسی و مدیر سابق اداره میراث فرهنگی استان خراسان رضوی است. او که از منتقدان جدی نظرات منوچهر آرین درباره کاربرد تقویمی این برج است، درباره معماری این بنا می‌گوید: «میل رادکان، برج-مقبره ای است که به لحاظ ساختار و سبک معماری شناخته شده‌است، زیرا علاوه بر بناهای همانندش که شامل برج مقبره علاءالدین در ورامین، برج مقبره گنبد قابوس، برج مقبره بسطام، برج-مقبره رادکان درکردکوی و... است، در داخل و حاشیه بسیاری از شهرها از این برج مقبره‌ها فراوانند که احتمالا دو منظوره بوده‌اند؛ آنها می‌توانستند فضای عبادی در کنار مدفن باشند و نیز به عنوان نشانه و نماد یک شهر در کنار راه ایجاد شده‌باشند.

 

در مورد ساختار، کاربری و تاریخ بنای برج‌رادکان اظهار نظرهای متفاوتی مطرح شده‌است. محققانی مانند ماکس فان برشم، شیلا بلر، هرتسفلد، دونالد ویلبر، آرتور آپهام پوپ آن را در شمار برج مقبره‌ها قرار داده‌اند و تاریخ‌های ۶۰۲، ۶۰۳ و ۶۸۰ هجری قمری را برای ساخت آن پیشنهاد کرده‌اند. از عبارتی که در کتاب «جغرافیای تاریخی خراسان» نوشته حافظ ابرو آمده‌است و مهندس آرین به آن استناد می‌کند، دو برداشت می‌توان داشت. اول این که اصولا برج مورد نظر در رادکان نبوده بلکه در «زادک» بوده و دوم این که از ۱۲دریچه آن در هر برجی «ماه نو» دیده می‌شده نه خورشید یا پرتو خورشید، حال این‌که در نظر آقای آرین صحبت از تابیدن نور خورشید است.

 

از مدیر سابق اداره میراث فرهنگی استان خراسان رضوی درباره کاوش‌های باستان‌شناسی در اطراف برج‌رادکان پرسیدیم و این که نشانه‌ای از مقبره در این کاوش‌ها پیدا شده‌است یا نه. لباف در پاسخ توضیح داد: «درون خود برج، مقبره‌ای وجود ندارد ولی نباید انتظار آن را هم داشت. مهندس آرین اطراف برج را کاوش کرده و اثری از قبر نبوده. ما هم در کاوش‌های خودمان درون صومعه غزالی قبری پیدا نکردیم ولی سنگ قبر وجود دارد. دلیلش این است که در دوران صفوی، اهل تسنن معتقد بودند نباید قبر زیر سقف باشد. مثلا مقبره شیح احمد جام، بایزید بسطامی و حسن خرقانی در بیرون از سقف بناها و ساختمان‌ها ساخته شده‌اند.

 

از طرفی محوطه‌بیرونی برج در گذر زمان کند و کاو شده‌است و مردم بومی آن‌قدر در آنجا کشاورزی کردند که شاید هرچه بوده هم از بین رفته‌است. در آن زمان وقتی معماری بنایی را می‌ساخته وضعیت افلاک، قبله، هوا و جهت باد را در نظر می‌گرفته‌است، پس هر بنایی می‌توانسته یک بنای نجومی باشد. از نظر منطقی استناد ایشان به حرف حافظ ابرو برای کاربردهای نجومی برج نمی‌تواند قابل اعتنا باشد.»

 

 با توجه به تایید کتاب «نگاهی دیگر به برج‌ها» نوشته مهندس آرین از سوی سازمان میراث فرهنگی، سراغ مرجان اکبری، معاون اداره میراث فرهنگی خراسان رضوی رفتیم تا در جریان روند کار تحقیقاتی برج‌رادکان قرار بگیریم.

 

او ضمن اشاره به شرایط ثبت آثار در میراث فرهنگی درباره رویکرد میراث فرهنگی در برخورد با محققان آزاد گفت: «اداره کل میراث فرهنگی مسوولیت ثبت آثار را به عهده دارد. این برج بنا به ویژگی‌های تاریخی‌اش و قدمتی که دارد به ثبت میراث فرهنگی رسیده و شناسنامه‌ای در میراث فرهنگی برایش ایجاد شده‌است. وقتی یک بنای تاریخی مورد تحقیق قرار می‌گیرد از زوایای زیادی بررسی می‌شود و نتایج این بررسی‌ها به مستنداتی که درباره آن اثر وجود دارد افزوده، ولی وارد شناسنامه‌اش نمی‌شود.

 

در طول زمان پژوهشگران زیادی درباره یک بنا تحقیق می‌کنند. از نظر ما این تحقیق‌ها چه محصول کار یک دانشجو یا متخصص همان رشته باشد و چه کار فردی باشد که به صورت آزاد تحقیق می‌کند، قابل بررسی است. تحقیقاتی که مهندس آرین به عنوان یک پژوهشگر آزاد از اوایل دهه۸۰ آغاز کرد برای ما ارزشمند است. از این رو میراث فرهنگی مستندات ایشان را که در کتاب نگاهی دیگر به برج‌ها جمع‌آوری شده‌بود، منتشر کرد.»

 

در چنین حالتی ممکن است مخاطبان کتاب، بنا را بر این بگذارند که نتایج مطالعات نویسنده چنین کتابی به منزله تایید رسمی کار تحقیقاتی او از نظر سازمان میراث فرهنگی است. این موضعی بود که از مرجان اکبری پرسیدیم و او در پاسخ گفت: «وقتی میراث فرهنگی اجازه چاپ کتابی را می‌دهد قطعا مطالب را قابل اعتنا می‌داند اما آیا کار تمام شده و باید بدون چون و چرا آن را پذیرفت؟ عده‌ای معتقدند بنایی که در متون باستانی به آن اشاره شده در رادکان نبوده و در روستای دیگری به نام زادک قرار دارد. هر کسی که این ادعا را دارد باید درباره‌اش تحقیق و آن را ارائه دهد. فضای علمی انتها ندارد. مسیر پژوهش همواره ادامه دارد. برای بررسی کاربردهای نجومی در کنار یک گروه باستان‌شناسی باید یک گروه نجومی و محققان معماری هم حضور داشته‌باشند و تحقیقات میدانی لازم را انجام دهند. »

 

از آنجا که ویژگی‌های مطرح‌شده از سوی مهندس آرین برای برج رادکان با نجوم باستان پیوند اساسی خورده‌است لازم بود تا با یک محقق خبره که هم به نجوم و تاریخش آشنا باشد و هم اسطرلاب و ابزارهای نجومی قدیم را بشناسد صحبت کنیم. از این رو با دکتر محمد باقری تماس گرفتیم. او از تاریخ‌نگاران پیشکسوت ریاضیات و نجوم و عضو شورای پژوهشکده تاریخ علم دانشگاه تهران است.

 

دکتر باقری طی سال‌ها تدریس در دانشگاه به نگارش مقالات و کتب متعدد پرداخته و سردبیر مجله «میراث علمی اسلام و ایران» است. وقتی از او خواستیم تا به چند پرسش ما درباره برج رادکان پاسخ بدهد با صبر و حوصله توضیحات فراوانی درباره مسأله ارائه اما تأکید کرد حاضر به مصاحبه در این زمینه نیست و تمام آنچه لازم بوده در این‌باره گفته‌شود را قبلا دکتر امیرمحمد گمینی در مقاله‌ای در مجله میراث علمی اسلام و ایران (سال چهارم، شماره‌اول، بهار و تابستان ۱۳۹۴) گفته‌است.
 

 

دکتر امیرمحمد گمینی، هیات علمی پژوهشکده تاریخ علم دانشگاه تهران و پژوهشگر تاریخ نجوم است. او در مقاله‌اش، کتاب «برج رادکان» نوشته منوچهر آرین را نقد می‌کند و نوشته‌های او را بدون اعتبار می‌خواند. ازجمله در بخشی از مقاله که در مجله میراث اسلام و ایران (سال چهارم، شماره‌اول) منتشر شده نوشته‌است: «شاهد متنی نویسنده برای این ادعاها عبارتی است از کتاب تاریخ حافظ ابرو که پس از ذکر قریه‌های طوس می‌نویسد: قریه زادک، خواجه‌نصیر را آنجا برجی بوده‌است که دوازده دریچه داشته‌است، در هر برجی که ماه نو شدی از یک دریچه می‌نموده‌است.

 

به نوشته معجم‌البلدان، زادک قریه‌ای است در توس خراسان. اما نویسنده اصرار دارد که این عبارت درباره قریه رادک یا رادکان است و آن نقطه سهوا اضافه شده‌است. در حالی که رادکان خودش مدخلی جدا در کتاب حافظ ابرو دارد و در آنجا هیچ اشاره‌ای به این برج نشده‌است.

 

از طرف دیگر در این عبارت به‌صراحت از فعل ماضی بعید استفاده شده و ظاهرا در زمان حافظ ابرو هم اثری از این برج نبوده‌است. بنابراین چطور می‌توان پذیرفت که زادک همان رادک و رادک همان رادکان و برج زادک همین برج رادکان باشد؟ [...] با این حال نویسنده معتقد است چون این برج دوازده دریچه دارد، نور خورشید از این دریچه‌ها وارد می‌شود و روی دیوارهای داخلی آن حرکت می‌کند و با مشخص‌کردن محل افتادن نور از این دریچه‌ها می‌توان لحظات اعتدالین و انقلابین و همچنین آغاز تمام ماه‌های شمسی را یافت.

 

یک تأمل ساده نشان می‌دهد که حرکت پرتوهای داخل‌شده از پنجره‌ها و دریچه‌های تمام ساختمان‌های دنیا دارای چنین ویژگی‌ای هستند [...] ولی این باعث نمی‌شود که این ساختمان رصدخانه شود. شاید تنها ادعایی که از سوی نویسنده محترم در این کتاب جای توجه و تأمل دارد، وجود درهای ورودی برج است که در راستای ۳۰ درجه‌ای از شرق و غرب قرار گرفته‌اند و بنابراین به این وسیله می‌توان حدود آغاز زمستان و آغاز تابستان را در لحظه طلوع زمستانی و غروب تابستانی خورشید مشاهده کرد.

 

اما معلوم نیست آیا استقرار درها در این جهات تعمدی بوده‌است یا نه! زیرا اگر عمدی در کار بود توقع می‌رفت که دو در دیگر در راستای مقابل آنها نیز  قرار گیرد تا طلوع تابستانی و غروب زمستانی خورشید نیز مشخص شود. به هر حال عجیب نیست اگر چنین برجی برای آن‌که آغاز حدودی تابستان و زمستان را به کشاورزان یادآوری کند به این نحو ساخته شده‌باشد. [...] هر طلبه ساده‌ای که با نجوم کروی آشنایی داشته، می‌توانسته‌است چنین محاسبه‌ای انجام دهد و محل طلوع و غروب خورشید را بیابد.»

 

با توجه به این آرا از دکتر گمینی پرسیدیم اگر ویژگی‌های نجومی مطرح‌شده درباره برج صحت داشته‌باشند آن وقت چه نظری دارند؟ وی در پاسخ به جام‌جم گفت: «در تاریخ علم نجوم چنین چیزهایی عجیب و جدید نیست. زیرا ما می‌دانیم دانشمندان ایرانی آن زمان، در علم نجوم بسیار پیشرو بودند. این داستان، قصه شبه‌علم است که درباره «عدد پی» هم وجود داشته‌است. زمانی فردی مدعی شد مقدار دقیق عدد پی را محاسبه کرده و آن را به دست آورده‌است. اما چون به میهن‌دوستی ارتباطی نداشت تا این حد مطرح نشد. این برج حتی با دقت نمی‌تواند آغاز فصل‌ها را نشان بدهد. با این حال ما پذیرفتیم که تا حدودی قابل تشخیص است ولی بحث این است که چنین چیزی ممکن است در هر بنایی اتفاق بیفتد، مثلا کشاورزها برای کارشان از همین چیزها استفاده می‌کردند و این پدیده تازه و متفاوتی نیست.»

 

از دکتر گمینی درباره روش علمی صحیح برای بررسی چنین بنایی پرسیدیم و این‌که چه کسانی یا چه سازمان‌هایی متولی تحقیق و کاوش در خصوص برج‌های این‌چنینی هستند. وی در پاسخ گفت: «روند کار به این شکل است که باستان‌شناس در ابتدا چیزی را پیدا و بعد مورخ درباره آن تحقیق می‌کند یا برعکس. اما در این میان کاربرد نجومی روی بورس است. چون هرآنچه که توضیحی برایش نباشد را به کاربردهای نجومی ارتباط می‌دهند. حتی چنین کاربردهایی را برای اهرام مصر هم عنوان می‌کنند که محل شک و بحث است. مثلا فون‌دنیکن می‌گوید موجودات فضایی آمده‌اند و این بناهای عجیب را ساخته‌اند. او در این‌باره کتاب‌های زیادی نوشته که بسیار هم پرطرفدار و پرفروش است.» دکتر گمینی تصریح می‌کند: برای چنین مسأله‌ای کار میدانی لازم است. مراکز پژوهشی باید بودجه لازم برای این کار را درخواست کنند تا مطالعات و بررسی‌ها به صورت آکادمیک انجام شود. نهادی وجود ندارد که بررسی کند عدد پی واقعا چند است. چرا؟ چون ریاضیدان‌ها بر سر این عدد با هم توافق دارند.

 

همان‌طور که قبلا نوشتم: «این‌که جناب آرین تحصیلاتی در زمینه تاریخ علم و نجوم ندارند به خودی خود اشکالی ندارد، چنان‌که افرادی هم پیدا می‌شوند که بدون تحصیل دانشگاهی پژوهش خوبی انجام می‌دهند، یا برعکس فارغ‌التحصیلانی هستند که پس از کار زیر نظر استادان راهنما از نوشتن یک مقاله پژوهشی عاجزند. ولی وقتی بدون تحصیلات کافی دست به کاری بزنیم و از عهده‌اش برنیاییم، یعنی با فوت‌وفن پژوهش در آن زمینه آشنا نیستیم. از آن بدتر این است موضوعی را که متخصصان بر سرش توافق ندارند به حوزه عمومی بکشانیم. در این صورت آیا نمی‌توان ایراد گرفت که مگر تحصیلاتی در این زمینه داریم که به خود چنین اجازه‌ای داده‌ایم؟»*

 

این پژوهشگر تاریخ علم تأکید کرد: «من معتقدم هرکسی باید این امکان را داشته‌باشد تا کتابی که نوشته را چاپ کند. اما باید متخصص‌ها هم درباره‌اش نظر بدهند و نقدش کنند. چاپ کتاب از طرف میراث فرهنگی به معنای آن است که همه مطالب تایید شده‌است. در حالی که لازم بود پیش از آن از متخصص‌ها کمک گرفته‌شود.»

 

*بخشی از جوابیه منتشرنشده دکتر گمینی در پاسخ به جوابیه آقای آرین که در مجله میراث به چاپ رسید و در مصاحبه جام‌جم با او بر آن تاکید شد. منوچهر آرین در پاسخ به نقدهای دکتر گمینی، جوابیه‌ای نوشته که در مجله میراث (سال هشتم، شماره‌اول) منتشر می‌شود و توضیحاتی می‌دهد که در گفت‌وگویی که با او داشتیم بخشی از آن را می‌خوانید.

 

 

برای پیگیری بیشتر موضوع و روشن‌شدن زوایای اختلاف‌نظر محققان سراغ پژوهشگاه‌باستان‌شناسی میراث‌فرهنگی رفتیم؛ جایی که کتاب اول مهندس آرین (نگاهی دیگر به برج‌ها) در آنجا مورد بررسی قرار گرفته و اجازه چاپ آن صادر شده‌است.

 

 دکتر محمد مرتضایی، دانشیار پژوهشکده‌باستان‌شناسی پژوهشگاه میراث‌فرهنگی درباره تایید کتاب آقای آرین و نظر میراث‌فرهنگی کشور درباره این تحقیقات به جام‌جم گفت: «آنچه در کتاب مطرح شده‌است، نظریاتی است که بر اساس تحقیق و تجربه ارائه شده و در نهایت، کار مهندس آرین به عنوان یک پژوهش منتشر شده‌است. اما این به معنای تایید کار ایشان نبوده‌است.

 

اگر نظر من را درباره برج بپرسید، می‌گویم با رجبعلی لباف هم‌نظر هستم. اگر اجازه ندهیم کسی نظر بدهد و نتیجه تحقیقی که انجام داده را بیان کند آن وقت سدی جلوی پیشرفت علم ایجاد کرده‌ایم. معنای کار علمی همین است که یک نفر درباره موضوعی تحقیق می‌کند، بعد ده‌ها و صدها نفر در خصوص رد یا تایید آن نظراتی می‌دهند. به نظر من بهتر بود در ابتدا یا انتهای کتاب قید می‌شد که این دیدگاه محقق است و الزاما دیدگاه مورد تایید ناشر نیست و هنوز تحقیقات می‌توانند تکمیل شوند. ما نباید باب علم را ببندیم؛ اگر کتاب «نگاهی دیگر به برج‌ها» را بخوانید خواهید دید نویسنده درباره تاریخ بنا اطلاعات جامعی آورده‌است. حتی درباره برج‌های دیگر هم توضیحات ارزشمندی جمع‌آوری و ارائه کرده‌است.»

 

دکتر سیاوش صابری، حوزه تحصیل و فعالیتش معماری و مرمت بناهای تاریخی است. او در زمان پژوهش‌های منوچهر آرین، مدیرکل حفظ و احیای بناها و محوطه‌های تاریخی کشور بوده و اکنون سرپرست کمیته علمی معماری بومی ایران است. از او درباره نتیجه مطالعات و قابل تحقیق بودن این که چه کسی برج را ساخته پرسیدیم و این‌طور پاسخ داد: «اگر فرض کنیم کاربردهای نجومی و تقویمی این برج قابل اثبات باشد، باید این را بپرسیم که چنین چیزی تصادفی است یا از قبل طراحی شده و محصول فکر یک شخص است؟ حال می‌خواهد آن شخص خود خواجه نصیر بوده‌باشد یا هر شخص دیگری.

 

در واقع این که برج‌رادکان را دقیقا خود خواجه نصیرالدین طوسی ساخته یا نه فعلا قابل اثبات نیست اما افرادی نقدشان به این است که این برج کاربردهای نجومی منحصر به‌فردی ندارد و از دیگر بناهای مشابه، متمایز نیست. در این صورت آنها باید چند نمونه مشابه را در خراسان نشان بدهند و کاربردش را هم معرفی کنند ولی اگر نمی‌شود نمونه مشابهی آورد پس باید بیشتر به این برج توجه کنیم.

 

نمی‌توان این‌طور استدلال کرد که اطلاعات نجومی یا کاربردهای آن برای دانشمندان ایرانی آن دوره واضح بوده و چیز شگفت‌انگیز و عجیبی نیست، پس این بنا هم اعتبار و ارزشی ندارد. سکه ساسانیان امروزه دیگر ضرب نمی‌شود و اگر هم بخواهیم نمونه مشابه آن دوره را بسازیم برایمان کار سختی نیست و حتی ممکن است بهتر از نمونه‌های زمان گذشته هم بشود اما معنایش این است که سکه‌های دوره ساسانیان چیز با ارزشی نبودند؟ وقتی بنایی ساخته می‌شود روشن است که معمار از فناوری زمان خودش استفاده کرده و ارزش هر چیزی را باید در همان زمان بسنجیم.

 

تا آنجا که ما می‌دانیم این در مورد همه بناها رخ نداده‌است. آیا ممکن است برای مردم ۹۰۰ سال پیش دانستن روز اول نوروز که امکانات روزگار ما را برای تقویم نداشته‌اند این‌قدر بی‌ارزش بوده‌باشد؟ این برج در زمان خلافت عباسی و در قلب بغداد یا در سمرقند، پایتخت دوره تیموری ساخته نشده‌است بلکه در روستایی در خراسان بنا شده و این نکته بسیار مهمی است. اگر شک داریم چطور می‌شود روز نوروز را با آن پیدا کرد باید استدلال علمی کنیم و خودمان محل را به دقت بررسی کنیم.»

 

از دکتر صابری درباره کتاب مهندس آرین و این‌که آیا برج‌رادکان، واقعا نمونه مشابه دیگری دارد یا نه پرسیدیم و او گفت: «هرکسی به حوزه‌ای علاقه‌مند باشد می‌تواند خودش برود و مطالعه و پژوهش کند. ما نمی‌توانیم مانع پژوهش آزاد افراد بشویم. به نظر من ما نمی‌توانیم بگوییم چون دولت پول نمی‌دهد اگر کسی می‌خواهد با هزینه شخصی تحقیقی انجام بدهد نباید کار کند.»

 

دکتر صابری ادامه داد: «سؤال اینجاست که چرا کسی خودش نمی‌رود و حرف‌های مطرح شده در کتاب را از نزدیک بررسی نمی‌کند؟ یک متخصص نجوم می‌تواند بیاید و بگوید این نور از این دریچه با شرایطی که آقای آرین می‌گوید رد نمی‌شود و حرف ایشان را نقض کند و نظر خودش را توضیح دهد. اما باید برایش استدلال علمی بیاورد. یکی از نقدهایی که درباره نوشته‌های آقای آرین مطرح می‌شود این است که مقصود حافظ ابرو در جمله‌ای که به برج ساخته خواجه نصیر اشاره داشته اصلا رادک یا رادکان نبوده و از منطقه «زادک» یا «زاک» یاد می‌کند و در نسخه اصلی کتاب نقطه به وضوح دیده نمی‌شود. این مسأله نیازمند نظر نسخه‌شناس است.»

 

 در جریان تهیه این گزارش وقتی نقدهای مطرح شده از سوی متخصصان را با مهندس منوچهر آرین مطرح کردیم، او هم زمان زیادی گذاشت تا پاسخ سؤالات‌مان را بدهد و کتاب‌هایش را در اختیار گروه دانش روزنامه جام‌جم قرار داد تا با دقت بررسی‌شان کنیم. منوچهر آرین، فارغ‌التحصیل مهندسی عمران از دانشگاه‌امیرکبیر در سال ۱۳۵۱ است و ۲۲ سال است که در موضوع برج‌رادکان تحقیق و کاوش می‌کند. او طراح و سازنده یکی از بزرگ‌ترین ساعت‌های آفتابی کشور و گنبدآسمان‌نمای آرین در دبیرستان حسین فاتح مشهد است.

 

یکی از جدی‌ترین انتقادها و پرسش‌ها از او درباره برج - مقبره بودن برج‌رادکان است و این که با چه استدلالی می‌شود گفت این برج نمی‌تواند آرامگاه باشد؟ او در پاسخ گفت: «در گذشته معمولا وقتی افراد مهم به خاک سپرده می‌شدند اعلام می‌شده که این شخص در فلان منطقه دفن شده‌است. مثل آرامگاه خواجه نصیر طوسی که به‌صراحت در منابع اعلام شده در حرم کاظمین بغداد دفن شده‌است.

 

از طرفی مرسوم بوده برای افراد خاص، یک سرداب می‌ساختند و سپس آرامگاه بنا می‌شده‌است اما در میان برج‌رادکان سردابی وجود ندارد. مردم در گذشته، مردگان خود را معمولا در کنار قبر افراد مهم دفن می‌کردند اما در کنار برج‌رادکان سنگ قبری وجود ندارد. چند سال پیش با حضور دکتر سیاوش صابری، در مرکز برج حفاری انجام شد اما سردابی به دست نیامد و نمی‌شود صرفا با اظهارنظر بدون منبع درباره‌اش تصمیم بگیریم.» مهندس آرین معتقد است: «در واقع این جمله علمی نیست که بگوییم این برج شبیه برج دیگری است، پس آرامگاه است.»

 

وی ادامه داد: «در نوشته‌های فارسی متاخر، اولین کسی که درباره این برج اظهارنظر کرده‌است صنیع‌الدوله بوده‌است. او در سال ۱۲۸۴ هجری قمری برج‌رادکان را از نزدیک دیده و درباره آرامگاه‌بودن آن در مطلع الشمس بدون ذکر ماخذ و منبعی اظهارنظر کرده‌است. ون‌برشم، هرتسفلد، ویلبر و بلر هم از پژوهشگرانی بوده‌اند که بدون ذکر منبع و اشاره به متون کهن، نظراتی ضد و نقیض درباره آرامگاه‌بودن برج مطرح کرده‌اند. شیلا بلر در نوشته‌هایش آورده که برج‌رادکان آرامگاه امیرعبدا... است.

 

من هم به ایشان ایمیل زدم و پرسیدم شما بر چه اساسی می‌گویید اینجا آرامگاه است؟ پاسخ ایشان این بود که از کتیبه بالای برج از پایین عکس گرفتند و عکس دقت لازم را نداشته‌است و در نهایت ایشان نتوانستند نام امیرعبدا... را روی کتیبه برج نشان دهند و مقاله خود را در این مورد تایید نکردند.»

 

شهاب‌الدین عبدا... (یا نورا...) بن لطف‌ا... بن عبدالرشید خوافی معروف به حافظِ اَبرو، درگذشته در سال ۸۳۳ هجری قمری، تاریخ‌نگار و جغرافیدان مشهور ایرانی در عصر تیموری صاحب آثاری در تاریخ اسلام و ایران؛ به‌ویژه مربوط به دوره تیموری و شاهرخ است. او در کتاب «جغرافیای تاریخی خراسان» نوشته‌است: «قریه رادک، خواجه نصیر را آنجا برجی ساخته بوده که دوازده دریچه داشته‌است و در هر برجی که ماه نو می‌شده از یک دریچه می‌نموده‌است» این جمله‌ای است که توجه مهندس آرین را به کارکرد نجومی برج‌رادکان جلب کرده‌است.

 

از او خواستیم درباره روش شروع تحقیقاتش درباره رادکان توضیح دهد. مهندس آرین در پاسخ گفت: «وقتی اولین بار برج را دیدم فکر می‌کردم چرا برج باید دو در و بسیاری دریچه داشته‌باشد؟ مدتی برای تحقیق به بخش نسخ خطی کتابخانه آستان قدس مشهد رفتم و حدود یک‌سال و نیم مطالعه کردم. نسخه‌اصلی نوشته حافظ ابرو را در موزه ملک دیدم. بر پایه نوشته حافظ ابرو، برج‌رادکان در منطقه توس، تنها برجی است که ۱۲ دریچه در زیر گنبد درونی خود دارد و می‌تواند با نور دریچه‌های خود گاهشماری کند. زیرا نام خواجه نصیر را به‌عنوان سازنده برج دیدم. تحقیق را ادامه دادم و سعی کردم بفهمم مهم‌ترین فرمول‌ها و ابزار نجومی آن زمان چه بوده‌است و بالاخره رسیدم به کره، اسطرلاب، سُدسِ فخری و... در نهایت با مطالعه کتاب‌های خطی آن زمان و نمونه‌های مشابه اسطرلاب‌هایی که در موزه آستان قدس بود توانستم کار ساخت آن را بفهمم و نمونه آن را با دقت بسازم.»

 

با وجود این که در کتاب‌های مهندس آرین، ویژگی‌های بسیاری درباره کاربردهای نجومی برج مطرح شده‌است از او خواستیم درباره مهم‌ترین آنها توضیحی اجمالی بدهد. وی پاسخ داد: «راستای دیوار کنار یکی از درهای برج‌رادکان از ۱۲دیوار منتظم، نصف‌النهاری است. دیوار موازی با آن هم همین خاصیت را دارد. با مطالعه متون خواجه نصیر فهمیدم که در آن زمان با کمک اسطرلاب مخصوص عرض جغرافیایی ۳۷ درجه می‌دانستند که طلوع اول زمستان، با غروب اول تابستان در یک امتداد است و با راستای شرق و غرب ۳۰درجه زاویه دارد و این دانش را داشتند که دو در بسازند در جهت طلوع و غروب آفتاب اول زمستان و اول تابستان.»
 

 

مهندس آرین ادامه می‌دهد: «ما وقتی یک ۱۲ضلعی‌منتظم بسازیم و دو دیوارِ آن را نصف‌النهاری قرار دهیم و بخواهیم دو در، در میان دو دیوار مجاور آن قرار دهیم، باید فقط در عرض جغرافیایی ۳۷درجه قرار داشته‌باشیم. برج‌رادکان کردکوی و بسیاری از سازه‌های کهن وسط کوه‌ها و تپه‌هاست و به سبب بسته‌بودن افق آنها آغاز طلوع و غروب خورشید به ارتفاع صفر خورشید به وسیله کوه‌ها قابل‌مشاهده نیست و نمی‌تواند چنین ویژگی‌هایی داشته‌باشد. از این رو بود که من حدس زدم مهندسی که برج‌رادکان منطقه توس بزرگ را ساخته حتما بررسی‌های بسیاری انجام داده و متوجه شده‌است افق اطرافش باز است و طلوع آغاز زمستان و غروب آغاز تابستان خورشید قابل مشاهده‌است، این نشان می‌دهد پیش از ساخت، مکان‌یابی دقیقی برای آن انجام شده‌است. از آنجا که نوروز قدمت بسیار دیرینه‌ای در ایران دارد، تصمیم گرفتم ویژگی‌های برج را در آن بازه زمانی خاص بررسی کنم.

 

بعد از مدتی رفت‌وآمد و تحقیق، متوجه شدم نوری که روز قبل از نوروز از دریچه سمت ۱۲۰درجه عبور می‌کند و در لبه سقف در روبه‌روی خود، اول نصف می‌شود و در روزِ نوروز از آجرهای لبه سقفِ در رد شده و تمام آن نور آفتاب بر کف درگاه در می‌افتد و به این شکل رسیدن نوروز را نشان می‌دهد (عکس پایین صفحه را نگاه کنید). سال‌ها بعد از منجمان انجمن نجوم مشهد و تعدادی از کارشناسان میراث فرهنگی خواستم با من همراهی کنند؛ رد عبور نور را روی دیوار و کف در علامت زدیم و این کار چند سال تکرار شده و در صورتجلسه‌های میراث‌فرهنگی آمده‌است.

 

روز نوروز و یک روز پیش از نوروز و روز اول مهر را می‌توانیم با این دریچه سمت ۱۲۰ پیدا کنیم. اولِ زمستان و اولِ تابستان هم در بین دو در قابل ردیابی است و همه اینها دقیقا مطابق جمله حافظ ابروست. بعد از چاپ کتاب اولم در انتشارات میراث‌فرهنگی به نام «نگاهی دیگر به برج‌ها»، یک سال تمام به بررسی همه دریچه‌ها پرداختم تا پی ببرم جریان از چه قرار است، بیش از ۲۰هزار عکس از آفتاب دریچه‌ها گرفته‌ام و نور دریچه‌ها را روی دیوارها نشانه‌گذاری کردم. برای بررسی بعضی از دریچه‌ها به ناچار از داربست‌هایی که در برج بود بالا رفتم تا علت آن را پیدا کنم.

 

می‌دانستم برج‌رادکان کاملا قرینه‌سازی شده‌است و دیدم که دریچه سمت ۸۰ درجه قرینه‌سازی نشده و به سمت دیگری برگشته‌است. بعد دیدم جهت سه دریچه دیگر هم تغییر داده شده‌است. سپس متوجه شدم در معماری قرینه‌سازی این کار غیرمعمول، عمدی بوده و به سبب آن است که نور آفتاب، وقتی از دو دریچه با این روش روی یک دیوار می‌افتد اطلاعات تازه نجومی به همراه دارد. تغییرات زمان ورود نور آفتاب دو دریچه یا پایان آنها در کنار هم می‌تواند تغییرات زمان تازه‌ای را به ما بدهد و روش گاهشمارِ دیگری برای روزهای تقویمی سال به حساب می‌آید. پس از آن متوجه شدم امکان پیداکردن روز شب یلدا و روز اول دی ماه با دقت بسیاری هم به کمک برج امکان‌پذیر است. عکس‌ها و جدول‌های این موضوع در کتاب برج‌رادکان فارسی و انگلیسی آمده‌است و برای درکش نیاز است با خاصیت و کاربردهای اسطرلاب هم آشنا باشید.»

 

مهندس‌آرین اشاره دارد به این‌که اصولا برای درجه‌بندی دایره دورِ افق، صفر را روی نقطه شمال می‌گذارند و از آنجا بقیه دایره را درجه‌بندی می‌کنند و تا ۳۶۰ پیش می‌روند. برج‌رادکان هم ۳۶ترک نیم‌ستونی دور خود دارد که با سمت ۳۶۰درجه دور تا ۵درجه سمت منطبق است و حالا که این تقسیم‌بندی را بررسی می‌کنیم می‌بینیم همه اینها محاسبه شده‌بوده و اتفاقی نبوده‌است. برج‌رادکان قابلیت پیدا کردن زمانِ اذان‌ظهر را با دقت زیادی دارد. بسیاری از بناهایی که ساخته می‌شدند از فواصل دور قابل‌مشاهده‌بودند و مردم با دانستن این که نور آفتاب هنگام اذان‌ظهر روی کدام ترک می‌افتد می‌توانستند به راحتی زمان شرعی اذان‌ظهر را از راه دور تشخیص دهند و نماز ظهر را بجا بیاورند.

 

درباره نام رادک یا زادک (در وجود یا نبود نقطه در کلمه رادک در نسخه تصحیح شده نوشته حافظ ابرو نظرات متفاوتی وجود دارد) نقدهای زیادی در متون کهن مطرح می‌شود که موضوع بخشی از گفت‌وگوی جام‌جم با مهندس آرین شد. پرسش ما این بود که چطور می‌گویند محدوده برج‌رادکان، همان جایی است که حافظ ابرو در کتاب جغرافیای تاریخی خود آورده‌است؟ وی در پاسخ گفت: «گذاشتن نقطه روی حرف «ر» رادک بر پایه نوشته‌های نسخه‌های خطی نیست و نوشتن آن به صورت زادک غیرعلمی است. چون در هیچ نسخه‌ای نقطه «ز» وجود ندارد و از نظر برابری حروف رادک با زاک برابر نیست. به نظر من و بر پایه دانسته‌های جدید برج‌رادکان، حافظ ابرو در سلسله مراتبِ روستاهای توس به سمت «اندرخ» اشتباه کرده‌است و جمله بالا را باید به منطقه بزرگ توس و بخش رادکان نسبت می‌داد. این موضوع به سبب این است که حافظ ابرو در کتاب خود تمام مکان‌هایی را که ذکر کرده از نزدیک ندیده‌بوده و نوشته خود را بر پایه گفته یا نوشته‌های از دست‌رفته یا اشتباه کاتبان نوشته‌است.

 

طی بازدیدی که به اتفاق محمود طغرایی، باستان‌شناس اداره میراث‌فرهنگی خراسان از روستای زادک انجام دادیم، اثری از یک برج یا حتی تپه‌ای باستانی وجود نداشت و گزارش این بازدیدها در اداره میراث‌فرهنگی مشهد موجود است.»

 

مهندس آرین همواره با کارشناس‌های میراث‌فرهنگی در ارتباط بوده و آنها چه در زمان بازسازی برج‌رادکان و چه در زمان چاپ کتاب «نگاهی دیگر به برج‌ها» با او همکاری کرده‌اند. او درباره نحوه شکل‌گیری این ارتباط و روند چاپ کتاب گفت: «سازمان میراث‌فرهنگی بعد از آشنایی با تحقیقات من، معرفی‌نامه‌های مختلفی برای دیدنِ برج‌های باستانی مشابه در سراسرِ ایران برایم صادر کرد تا بتوانم آنها را از نزدیک بررسی کنم.

 

حدود سال ۸۱ سازمانِ میراث‌فرهنگی (آن زمان به وزارتخانه تبدیل نشده‌بود) با حضور معاونت کل پژوهشی وقت و متخصصان دیگر در تهران و در سازمان میراث‌فرهنگی جلسه‌ای ترتیب دادند. همان زمان گزارشِ مفصلی از کارهای پژوهشی انجام شده‌ام را در جلسه ارائه کردم که بسیار استقبال کردند و مجوزِ چاپ کتاب نگاهی دیگر به برج‌ها هم از سوی میراث‌فرهنگی صادر شد.

 

انتشار کتاب، بعد از مدتی به‌دلیل کمبود بودجه متوقف شد و پس از آن دکتر سیاوش صابری که رئیس میراث فرهنگی خراسان بودند گفتند ما کتاب را در مشهد چاپ می‌کنیم و بخشی از هزینه را میراث‌فرهنگی متقبل شد و بقیه را شخصا پرداخت کردم.»

 

آنچه در کل و از خلال گفت‌وگوها دریافت می‌شود این است که سازمان میراث‌فرهنگی درباره کارکردهای تاریخی برج‌رادکان، چنان تحت تأثیر آرا و تلاش‌های ارزشمند یک محقق ایرانی علاقه‌مند به مطالعه بناهای باستانی قرار گرفته‌است که نیازی به دریافت نظر دیگر متخصصان در دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌ها احساس نکرده و به‌طور کلی دیدگاه و جهتگیری جامعه علمی (Science Community) درخصوص کارکرد یک بنای تاریخی را در نظر نگرفته‌است؛ اتفاقی که بعید نیست در حوزه‌های دیگر درباره بناهای دیگر نیز رخ داده‌باشد و از لزوم تلاش برای برقراری ارتباط موثرتر و توسعه هر چه بیشتر فضای گفت‌وگوی علمی در بدنه کارشناسان این سازمان با پژوهشگران باستان‌شناس، اخترشناس و محققان تاریخ علم در دانشگاه‌ها خبر می‌دهد.

 

با وجود همه گفت‌وگوهایی که با افراد متخصص در حوزه‌های مرتبط با برج‌رادکان داشتیم همچنان می‌توان از جوانب متنوع دیگری به این برج و اسرار رمزگشایی‌نشده‌اش نگاه کرد. اما آنچه مسلم است این که برای اظهارنظر در خصوص کاربری این برج، فارغ از این که برج‌رادکان، مقبره بوده یا خواجه نصیرالدین طوسی آن را ساخته یا همان برجی است که حافظ ابرو به آن اشاره کرده‌است، به انجام تحقیقات دانشگاهی بیشتری درباره کاربردهای آن نیاز است. مراکز علمی و دانشگاه‌ها می‌توانند روی کارکردهای مطرح شده درباره برج که اکنون به نگاه رایج در میراث فرهنگی نسبت به این بنا تبدیل شده، بررسی عملی و میدانی انجام دهند و در نهایت درستی یا نادرستی آن را بدون سوگیری و در قالب مقالات علمی مستدل، تایید یا رد کنند.