اندیشه و عمل؛ دو بال برای پرواز

به گزارش جام جم آنلاین وبه نقل از تبیان، اساس تمام پیشرفت هاى مادى و معنوى بشر در طول تاریخ، اندیشه و تفكر از یك طرف، و سعى و تلاش و عمل از طرف دیگر بوده است . پیامبران، امامان و بندگان صالح الهى همگى اهل فكر و تعقل بوده ‏اند . قرآن این كتاب الهى و آسمانى براى اندیشه و تفكر، و تلاش و عمل، ارزش والا و حیاتى قائل است و زیباترین و رساترین سخنان را در باره ارزش دانش و تعقل، و دقت و تفقه بیان نموده است .

در قرآن بیش از هزار بار كلمه «علم‏» و مشتقات آن كه نشانه بارورى اندیشه است، تكرار شده و افزون بر 17 آیه به طور صریح انسان را دعوت به تفكر نموده، بیش از 10 آیه با كلمه «انظروا؛ دقت كنید» ، شروع شده است . بیش از پنجاه مورد كلمه عقل و مشتقات آن به كار رفته است و در چهار آیه نیز قاطعانه به تدبر در قرآن  امر شده است و همچنین از كلمه فقه و تفقه و امثال آن بهره جسته است
در مورد عمل هم در قرآن بیش از 354 مرتبه لفظ «عمل‏» و مشتقات آن آمده است و جمله «آمنوا وعملوا الصالحات‏» بیش از 65 مورد در قرآن مطرح شده است . این مطلب، نشان دهنده لزوم ایمان به عنوان ثمره اندیشه و تفكر، در كنار عمل و تلاش شایسته مى ‏باشد .
در روایات معصومین علیهم السلام نیز آثار و فواید مهمى براى تفكر و اندیشه بیان و مطرح شده است كه بیان همه آنها در این مقال نمى‏گنجد و ما تنها به بررسى این موضوع در كلمات گهربار امام حسن عسكرى علیه السلام مى‏ پردازیم .
 
نشانه اندیشمندان
یكى از نشانه‏ هاى اندیشمندان; شیوه سخن گفتن آنان است . نوشته ‏ها، حرف ها و كلمات ایشان به خوبى میزان عقل و رشد آنان را بیان مى‏ دارد . در این باره امام حسن عسكرى علیه السلام فرمود:
«قلب الاحمق فى فمه وفم الحكیم فى قلبه؛ دل نابخرد در دهان او است، و دهان خردمند فرزانه، در دل او .» انسان اندیشمند، اول در اطراف سخن فكر مى‏ كند، نفع و زیان آن را بررسى مى‏ كند و آن‏گاه به سخن گفتن اقدام مى‏ نماید . ولى انسان بى‏ خرد و كم‏ اندیش، نخست‏ سخن مى‏ گوید و بعد در عواقب و اطراف آن به اندیشه مى‏ پردازد. در نتیجه، اندیشمند كم‏تر خطا مى‏ كند، و كم اندیشان و یا كج‏ اندیشان كم‏تر به راه صواب مى‏ روند .
امام حسن عسكرى علیه السلام در كنار اندیشه و فكر، بر عمل و رفتار شایسته تاكید نموده است آن حضرت بر اوصاف عملى و رفتارى كه در مورد رابطه انسان با خالقش، جامع ه‏اش، خانواده ‏اش و با خودش مطرح است، انگشت نهاده است كه این مسئله به خوبى اهمیت «عمل گرایى‏» را در كنار «اندیشه‏ گرایى‏» نشان مى‏ دهد
دلیل این امر آن است كه بر اثر اندیشه، روح و عقل انسانى روشن مى‏شود و در پرتو آن نورانیت، حق و باطل، و درست و نادرست را از یكدیگر تشخیص مى ‏دهد، در حالى كه بى‏خردان در ظلمت جهل به‏ سر مى‏برند . به همین جهت، امام حسن عسكرى علیه السلام فرمود:
«علیكم بالفكر فانه حیاة قلب البصیر ومفاتیح ابواب الحكمة؛ بر شما باد به اندیشیدن! پس به حقیقت، تفكر موجب حیات و زندگى دل آگاه، و كلیدهاى دربهاى حكمت است .»

سخن خدا با اندیشمندان
امام حسن عسكرى علیه السلام مى ‏فرماید: «انما خاطب الله العاقل؛  فقط خداوند خردمند را مورد خطاب قرار داده است .»
این جمله كوتاه و رسا از عمق بسیارى برخوردار است و حكایت از آن دارد كه سخن خدا و خطاب او با كسانى است كه هم داراى فكر و قدرت تفكرند، و هم از نیروى اندیشه و تدبر استفاده مى ‏كنند .
عبادت با تفكر
بسیارند كسانى كه عبادت را منحصر در انجام نماز و خواندن نمازهاى مستحبى و گرفتن روزه‏ هاى واجب و مستحب مى‏ دانند، بدون آنكه در رمز و راز آن اندیشه كنند و یا در زمان و اوضاع آن تعقل نمایند .
امام حسن عسكرى علیه السلام با توجه به این خطر و به وجود آمدن و اشاعه آن در جامعه اسلامى، جایگاه ویژه اندیشه و تفكر را این‏گونه بیان مى‏ فرماید:«لیست العبادة كثرة الصیام والصلوة وانما العبادة كثرة التفكر فى امر الله؛عبادت به بسیارى نماز و روزه نیست، همانا عبادت تفكر بسیار در امر خداوند است .»
 
عاقبت نیندیشیدن
عالم آخرت تجسم وسیع و گسترده‏اى از عالم دنیا است و همه حقایق این جهان در آنجا به صورت متناسبى مجسم مى‏ گردد. آنها كه با عقل خود اندیشه نكردند و با چشم جانشان در دیدن حقایق دقت‏ به خرج ندادند، در روز قیامت نابینا محشور مى ‏شوند. امام حسن عسكرى علیه السلام این حقیقت را با گوشزد كردن آیه ‏اى از قرآن، براى اسحاق بن اسماعیل نیشابورى در طى نامه‏اى چنین بیان مى‏كند:
«...فاتم الله علیك یا اسحاق وعلى من كان مثلك ممن قد رحمه الله وبصره بصیرتك نعمته ... فاعلم یقینا یا اسحاق انه من خرج من هذه الدنیا اعمى فهو فى الآخرة اعمى واضل سبیلا; یا اسحاق لیس تعمى الابصار ولكن تعمى القلوب التى فى الصدور وذلك قول الله فى محكم كتابه حكایة عن الظالم اذ یقول  : «رب لم حشرتنى اعمى و قد كنت‏ بصیرا * قال كذ لك اتتك ءایتنا فنسیتها و كذ لك الیوم تنسى‏» (طه/126 )؛ اى اسحاق! خداوند بر تو و امثال تو از آنهایى كه مورد رحمت الهى قرار گرفته و همچون تو داراى بصیرت خدادادى مى ‏باشند، نعمت‏ خویش را تمام كرده است ... پس به یقین بدان اى اسحاق كه هر كس از دنیا نابینا بیرون رود، در آخرت هم نابینا و گمراه خواهد بود. اى اسحاق! چشمها نابینا نمى‏ شوند; بلكه دل هایى كه در سینه‏ ها هستند نابینا مى‏ شوند . و این سخن خداوند در كتاب متقن خویش است آنجا كه از زبان انسان ستم‏ پیشه بیان مى ‏كند: «پروردگارا چرا مرا نابینا محشور نمودى با اینكه داراى چشم بودم؟ (خداوند در جواب) مى‏ فرماید: همان گونه كه آیات ما براى تو آمد و تو آنها را فراموش كردى، امروز نیز تو فراموش خواهى شد .»
انسان اندیشمند، اول در اطراف سخن فكر مى‏ كند، نفع و زیان آن را بررسى مى‏ كند و آن‏گاه به سخن گفتن اقدام مى‏ نماید . ولى انسان بى‏ خرد و كم ‏اندیش، نخست ‏سخن مى‏گوید و بعد در عواقب و اطراف آن به اندیشه مى‏ پردازد. در نتیجه، اندیشمند كم‏تر خطا مى‏ كند، و كم اندیشان و یا كج‏ اندیشان كم‏تر به راه صواب مى ‏روند.

عمل در كنار اندیشه
فكر و اندیشه، و یا تامل و تدبر آن‏گاه ارزش حقیقى و عینى خویش را نشان مى‏ دهد كه منجر به عمل و تلاش و سعى و كوشش شود وگرنه تفكرى كه منهاى عمل باشد، ارزش واقعى را نخواهد داشت . در واقع، فكرى مطلوب و كارساز است كه به عمل صالح بینجامد .
امام حسن عسكرى علیه السلام در كنار اندیشه و فكر، بر عمل و رفتار شایسته تاكید نموده است آن حضرت بر اوصاف عملى و رفتارى كه در مورد رابطه انسان با خالقش، جامعه‏ اش، خانواده ‏اش و با خودش مطرح است، انگشت نهاده است كه این مسئله به خوبى اهمیت «عمل گرایى‏» را در كنار «اندیشه‏ گرایى‏» نشان مى‏ دهد . از جمله به شیعیانش فرمود:
«شما را سفارش مى‏ كنم به تقواى الهى و ورع در دین خود و كوشش در راه خدا، راستگویى و رد امانت ‏به هر كه به شما امانت‏ سپرده - خوب یابد - طولانى بودن سجده و خوب همسایه ‏دارى; چرا كه محمد صلى الله علیه و آله براى اینها آمده است. در گروه هاى آنها (مخالفان) نماز بخوانید (یعنى در نماز جماعت آنها شركت كنید)، در تشییع جنازه آنها شركت كنید و بیمارانشان را عیادت، و حقوق آنان را ادا نمایید; زیرا اگر مردى از شما در دین خود ورع داشت و در سخنش راست گفت و امانت را رد كرد و اخلاقش با مردم خوب بود گفته شد: این شیعه است . پس من از این شادمان مى‏ شوم .»