تعقل در قرآن مجید

به گزارش جام جم آنلاین و به نقل از انسان پژوهی دینی؛ قرآن مجید جهت شناخت صحیح انسان از خود، آفریدگار، محیط، آینده خود و جهان، او را به استفاده از عقل دعوت می کند و تعقل در روابط حاکم بر موجودات جهان هستی را راه شناخت و معرفت معرفی می کند.

«إِنَّ فِی خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ وَاخْتِلافِ اللَّیْلِ وَالنَّهَارِ وَالْفُلْکِ الَّتِی تَجْرِی فِی الْبَحْرِ بِمَا یَنْفَعُ النَّاسَ وَمَا أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّمَاءِ مِنْ مَاءٍ فَأَحْیَا بِهِ الأرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا وَبَثَّ فِیهَا مِنْ کُلِّ دَابَّةٍ وَتَصْرِیفِ الرِّیَاحِ وَالسَّحَابِ الْمُسَخَّرِ بَیْنَ السَّمَاءِ وَالأرْضِ لآیَاتٍ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ» به راستی که در آفرینش آسمان ها و زمین و در پی یکدیگر آمدن شب و روز و کشتی هایی که در دریا روانند، با آنچه به مردم سود می رساند و [همچنین] آبی که خدا از آسمان فرو فرستاده و با آن زمین را پس از مردنش زنده گردانیده و در آن هرگونه جنبنده ای پراکنده کرده و [نیز در] گردانیدن بادها و ابری که میان آسمان و زمین آرمیده است، برای گروهی که می‌اندیشند، واقعاً نشانه هایی [گویا] وجود دارد (بقره، 164).

خداوند متعال وجود خود را با نشانه های موجود در عالم هستی معرفی می کند، ولی راه معرفت وشناخت آنها را تعقل می داند:

«کَذَلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمْ آیَاتِهِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ» بدین گونه خداوند آیات خود را برای شما بیان می کند، باشد که بیندیشید (بقره، 243).

او بدترین انسان ها را در نزد خودش کسانی می داند که از عقل خود استفاده نمی‌کنند:

«إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِنْدَ اللَّهِ الصُّمُّ الْبُکْمُ الَّذِینَ لا یَعْقِلُونَ» قطعاً بدترین جنبندگان نزد خدا، کران و لالانی اند که نمی اندیشند (انفال، 22).

دواب جمع دابه، به معنی جنبندگان است (طبرسی، 190). خدای متعال چنین کسانی را انسان نمی خواند و آنها را جنبندگانی معرفی می کند که حتی کر و لال هستند.

این نکته مهم در آیه ای دیگر تصریح می شود:

«أَمْ تَحْسَبُ أَنَّ أَکْثَرَهُمْ یَسْمَعُونَ أَوْ یَعْقِلُونَ إِنْ هُمْ إِلاَّ کَالأنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِیلا» آیا گمان داری که بیشترشان می شنوند یا می اندیشند آنان جز مانند ستوران نیستند بلکه گمراه ترند (فرقان، 44).

نکته دیگر، تسخیر شب و روز و ماه و خورشید و ستارگان توسط انسان است تا او با تعقل در آنها و کشف اسرار آن، پی به آفریدگار جهان و هدف از آفرینش ببرد:

«وَسَخَّرَ لَکُمُ اللَّیْلَ وَالنَّهَارَ وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ وَالنُّجُومُ مُسَخَّرَاتٌ بِأَمْرِهِ إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَاتٍ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ» شب و روز و خورشید و ماه را برای شما رام گردانید و ستارگان به فرمان او مسخر شده اند مسلماً دراین [امور] برای مردمی که تعقل می کنند، نشانه هایی  است (نحل، 12).

بنابر آنچه که بیان شد، عقل، ابزار اندیشیدن است و اندیشیدن، الفبای تولید علم است. براین اساس قرآن مجید نه تنها برای رسیدن به بطن امور مادی وجسمی، بلکه برای پی بردن به امور معنوی و نامحسوس، انسان را دعوت به استفاده از عقلی می کند که در وجود اوست و انکار آن امکان ندارد.

تفکر

«تفکر» تکاپوی نیرویی برخواسته از عقل و مختص انسان است، نه حیوان (راغب اصفهانی، 643). این واژه از ماده «فکر» و در 18 آیه قرآن، شامل سوره های مکی و مدنی استفاده شده است. در طول سال های نزول قرآن با موضوعات مختلف، انسان ها دعوت به اندیشیدن شده-اند.

خدای متعال از انسان خواسته است که توحید، نبوت، معاد، انجام عبادات، دوری از محرمات، ترس از قیامت، جایگاه مهم قرآن، تسخیر جهان هستی توسط انسان، پیشرفت در امور زندگی، جفت آفریدن انسان و دیگر موجودات را بر پایه عقل استوار ساخته و سپس بپذیرد. به ترتیب آیات مربوط عبارتند از:

پذیرش توحید «وهوالذی مدالارض وجعل فیها رواسی و انهارا ومن کل الثمرات جعل فیها زوجین اثنین یغشی اللیل النهار ان فی ذلک الایات لقوم یتفکرون»  (رعد،3)، نبوت «قل لا اقول لکم عندی خزائن الله ولا اعلم الغیب ولا اقول لکم انی ملک ان اتبع الا ما یوحی الی قل هل یستوی الاعمی والبصیر افلا تتفکرون» (انعام،50)، معاد «ینبت لکم به الزرع و الزیتون و النخیل و الاعناب ومن کل الثمرات ان فی ذلک لایت لقوم یتفکرون» (نحل، 11)، انجام عبادت «الذین یذکرون الله قیاما وقعودا وعلی جنوبهم و یتفکرون فی خلق السموات و الارض ربنا ما خلقت هذا باطلا سبحانک فقنا عذاب النار» (آل‌عمران، 191)، دوری از محرمات «کتب علیکم القتال و هو کره لکم و عسی ان تکرهوا شیئا وهوخیرلکم وعسی ان تحبوا شیئا وهوشر لکم والله یعلم وانتم لاتعلمون» (بقره، 216)، ترس از قیامت «قل انما اعظکم بواحده ان تقوموا لله مثنی وفردی ثم تتفکروا ما بصاحبکم من جنه ان هو الا نذیرلکم بین یدی عذاب شدید » (سبا، 46)، جایگاه مهم قرآن مجید «لوانزلنا هذا القران علی جبل لرایته خاشعا متصدعا من خشیت الله وتلک الامثال نضربها للناس لعلهم یتفکرون» (حشر، 21)، تسخیر جهان هستی توسط انسان «وسخرلکم ما فی السموات وما فی الارض جمیعا منه ان فی ذلک لایات لقوم یتفکرون» (جاثیه، 13)، پیشرفت در امور زندگی «ثم کلی من کل الثمرات فاسلکی سبل ربک ذللا یخرج من بطونها شراب مختلف الوانه فیه شفاء للناس ان فی ذلک لایت لقوم یتفکرون» (نحل، 69)، جفت آفریدن انسان و تمام موجودات دیگر«ومن ایاته ان خلق لکم من انفسکم ازواجا لتسکنوا الیها وجعل بینکم مودة و رحمة ان فی ذلک لایات لقوم یتفکرون» (روم، 21)، را با تفکر از انسان مطالبه کرده است.

خطاب به انسان می فرماید: تو با اندیشیدن در کوه ها، دریاها و رودها، پدید آمدن روز و شب، جفت بودن موجودات، زمستان و تابستان شدن طبیعت و.... حتی پروردگارت را می توانی بشناسی.

 «وَهُوَ الَّذِی مَدَّ الأرْضَ وَجَعَلَ فِیهَا رَوَاسِیَ وَأَنْهَارًا وَمِنْ کُلِّ الثَّمَرَاتِ جَعَلَ فِیهَا زَوْجَیْنِ اثْنَیْنِ یُغْشِی اللَّیْلَ النَّهَارَ إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ» و اوست کسی که زمین را گسترانید و در آن کوه ها و رودها نهاد و از هرگونه میوه ای در آن جفت جفت قرار داد؛ روز را به شب می پوشانید، قطعا در این [امور] برای مردمی که تفکر می کنند، نشانه هایی وجود دارد (رعد، 11).

بنابراین اگر بتوان با فکر کردن در آسمان و زمین و موجودات در آنها، پی به خالق هستی برد، به طریق اولی پی بردن به خود موجودات و روابط بین آنها، با تضمینی که خود خداوند فرمود، امکان خواهد داشت:

«وَسَخَّرَ لَکُمُ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ دَائِبَیْنِ وَسَخَّرَ لَکُمُ اللَّیْلَ وَالنَّهَارَ» و خورشید و ماه را، که پیوسته روانند، برای شما رام گردانید و شب و روز را [نیز] مسخر شما ساخت (ابراهیم، 33)

 اشاره به تسخیر مخلوقات عالم بوسیله انسان، توسط قرآن از باب تسخیر ذاتی نیست که ذاتاً، جهان، مسخر انسان آفریده شده باشد.

«وَسَخَّرَ لَکُمْ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الأرْضِ جَمِیعًا مِنْهُ إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ»  و آنچه را در آسمان ها و آنچه در زمین است، به سوی شما رام کرد، همه از اوست. قطعا در این [امر] برای مردمی که می اندیشند، نشانه هایی است (جاثیه، 13).

بلکه این مهم موقعی اتفاق می افتد که او از نیروی خارق العاده و استثنایی «فکر واندیشه» استفاده کند. به عبارتی، هیچ انسانی ذاتاً قادر به فتح کره ماه و کشف مواد معدنی از دل کوه ها نخواهد بود، بلکه به کار انداختن قوه تفکر، او را در این راه یاری خواهد کرد.

نتیجه اینکه تمام پیشرفت های بشر، بدون استثناء، از آغاز پیدایش او در این جهان، با تفکر و اندیشه صورت گرفته است. هیچ پیشرفت و تحولی بدون فکر کردن امکان ندارد. با تفکر روی یک حرکت ساده مانند افتادن سیب از درخت، می توان پدیده بزرگی مثل قانون جاذبه را کشف کرد.

 توجه قرآن کریم به موضوعاتی مانند ترغیب به کشف واقعیات، کسب علم، جایگاه و منزلت عالم، اندیشیدن در پدیده های جهان، سیرو سفر در زمین، استفاده از قوه عاقله به جای داشتن تعصب و احساسات، نشان از خاستگاه رفیع و محکم مقولة « تولید علم» در قرآن دارد؛ چرا که همة این بحث ها از مبانی تولید علم هستند و زمانی که جامعه نیز به آنها توجه کرده و زمینة تحقق آن را فراهم کند، جنبش نرم افزاری با تمام ابعادش محقق خواهد شد .