احیای زندگی با احیای قنات تاریخی

محمدهاشم پاکیزه پیش از آن‌که یک دهیار باشد، یک فعال حوزه گردشگری است، از آن جوان‌هایی که سفت و سخت پای حفاظت از میراث باستانی و طبیعی کشورمان ایستاده‌اند؛ همین دغدغه باعث شده پای او به دهیاری روستای قاسم‌آباد باز شود. موضوعی که درباره‌اش به ما می‌گوید: من و چند نفر از دوستانم سال 92 به خاطر دغدغه‌هایی که در حوزه گردشگری و محیط زیست داشتیم، تصمیم گرفتیم در کارهای اجرایی روستا وارد شویم. به‌واسطه این تصمیم دوستانم در انتخابات شورای روستا شرکت کردند و بعد از کسب رای من را به عنوان دهیار معرفی کردند. پاکیزه برای قبول این مسؤولیت یک هدف بزرگ داشت؛ هدفی که در شش سال گذشته دنبال کرده: «من و دوستانم می‌خواستیم اصالت و هویت روستای‌مان حفظ شود، بافت کشاورزی اش از بین نرود و اهالی به فروش اراضی یا تغییر کاربری آنها ترغیب نشوند. در همین راستا هم فعالیت‌هایمان به احیای قنات رسید.»
قناتی که روستا را جهانی می‌کند
حالا آوازه این روستا که دهیارش می‌گوید از توابع بخش مرکزی همدان است و 2400 خانوار و 8150 نفر جمعیت دارد، از مرزهای کشورمان هم فراتر رفته و نه تنها اهالی‌اش که خیل عظیم دوستداران میراث فرهنگی کشورمان امیدوارند با مطرح شدن نام قناتش بین قنات‌های هم‌ردیفش در یونسکو به ثبت جهانی هم برسد: «در حال حاضر روستای ما را در قالب طرح هادی می‌شناسند و به همین دلیل روستا دو بافت جمعیتی متفاوت دارد. یک بافت مربوط به شهرکی است که به واسطه مهاجرت به ما الحاق شده و یک بافت هم خود روستاست که از قدیم‌الایام بوده و اهالی روستا را دربرگرفته.»
از قاسم‌آباد تا همدان نو
برای محمدهاشم پاکیزه و دوستانش، شروع کار و مسؤولیت در روستا مساوی بوده با کسب اطلاعاتی جالب از زادگاه آبا و اجدادی‌شان: «وقتی که بحث مطالعه قنات روستا را شروع کردیم، به مطالعات کالبدی رسیدیم و فهمیدیم قدمت روستا به دوره سلجوقیان می‌رسد. در مطالعات مردم‌شناسی به دوره ساسانیان رسیدیم و در نهایت متوجه شدیم که یک دوره روستای ما به عنوان همدان نو، به عنوان شهر، پذیرای اهالی شهر همدان بوده است؛ چراکه بعد از حمله مغول‌ها به همدان و تخریب این شهر، باقیمانده جمعیتش به روستای قاسم‌آباد پناه آورده و در این منطقه ساکن شده بودند تا زمانی که مجددا هگمتانه را احیا کردند و با رفتن آنها مجددا روستای ما به حال و هوای خودش برگشت.»
رسیدن به گنج با احیای اراضی
پاکیزه درباره ایده احیای قنات روستایش هم می‌گوید: «ما دیدیم که اراضی تحت کشت روستا، به‌واسطه مدیریت نادرست آب قنات‌ها در سه دهه گذشته درحال از بین رفتن است و کشاورزان هم علاقه‌ای به مشارکت در حفظ و نگهداری قنات ندارند و همین موضوع باعث از بین رفتن قنات شده بود، به خاطر همین بحث اول ما این بود که این قنات را به خاطر زمین‌های کشاورزی احیا کنیم و آب سالم به مزرعه‌ها برسانیم، چراکه بیشتر مزارع با آب الوده فاضلاب خانگی آبیاری می‌شد و ما می‌خواستیم جلوی این اتفاق را بگیریم.«
ایده ساده احیای قنات و رونق کشاورزی در این منطقه، اما با لایروبی قنات و پیش رفتن کار به جایی رسید که کمتر کسی فکرش را می‌کرد: «اسفند 94 در سرکشی‌ای که به پروژه قنات داشتم به نقطه‌ای رسیدم که با بقیه قسمت‌های قنات فرق داشت، یک فضای عجیب و متفاوت که شبیه بقیه قسمت‌های قنات هم نبود.»
این تفاوت آنقدر چشمگیر بود که دهیار قاسم‌آباد را به فکر انجام تحقیقات بیشتر انداخت: «آن موقع هنوز قنات گناباد ثبت جهانی نشده بود، اما اسمش سر زبان‌ها بود و همین موضوع باعث شد تا با ارتباطی که با دهیاران این منطقه داشتم با دکتر علی‌اصغر سمسار‌یزدی، پدر علم قنات ایران آشنا شوم.
من از ایشان دعوت کردم که برای دیدن قنات روستای ما به همدان بیاید و ایشان در اولین فرصت خودش را به همدان رساند و با دیدن فضای جالب قنات ما، به این موضوع اشاره کرد که وجه تمایز این قنات با قنات‌هایی که ثبت جهانی شده‌اند، این است که فضای گالری قنات بسیار بزرگ است؛ موضوعی که باعث شد ایده راه‌اندازی یک موزه در مورد آب و قنات کشور، در این قنات مطرح شود، چراکه باریکی و کوچکی فضای بقیه گالری قنات‌ها اجازه تعبیه ویترین را به آنها نمی‌دهد: «با انجام مطالعات گوناگون، بالاخره اسفند سال گذشته قنات روستای ما ثبت ملی شد و الان در مرحله ثبت جهانی‌اش هستیم و امیدواریم تیرماه سال آینده در جلسه اجلاس جهانی چین، این اتفاق بیفتد.»
اشتغال‌زایی در اولین قنات‌موزه کشور
این البته یک قسمت از برنامه‌ای است که دهیار قاسم‌آباد برای این روستا در نظر گرفته است: «برنامه ما سه فاز دارد؛ فاز اول احداث یک موزه‌قنات در دل قنات بود. موزه‌ای که گردشگران را با فرهنگ، آداب و رسوم، تجهیزات و وسایل حفاری قنوات در سال‌های گذشته آشنا می‌کند. فاز دوم به ایده اجرای موزه آب و کشاورزی رسید، درست مثل موزه آب یزد. فاز سوم هم بحث راه‌اندازی اقامتگاه‌های بومگردی منطقه سرسبز روستاست.» به گفته پاکیزه در فاز اول با راه‌اندازی اولین قنات موزه کشور در این روستا برای ۱۵ نفر به صورت مستقیم اشتغال‌زایی شده و از طرف دیگر با راه‌انــــدازی غــــرفه‌هــــــای پذیـــــرایی، صنایع‌دستی و غذاهای محلی و اجرای مراسم‌های آیینی، با جذب گردشگر، به رونق اقتصادی اهالی روستا کمک زیادی می‌شود.

سایه طرح الحاق روی جهانی شدن قنات قاسم‌آباد

رویای جهانی شدن برای این روستای تاریخی امادرحال حاضر رویایی دور از دسترس است، اتفاقی که دلیلش به طرح الحاق روستاها به شهرها برمی‌گردد. پاکیزه می‌گوید: الحاق روستای قاسم‌آباد به شهر همدان، موضوع ثبت جهانی قاسم‌آباد را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد، چراکه مطالعات مردم‌شناسی وزنه سنگین این پرونده است که با الحاق به شهر این منظر فرهنگی قنات غیرقابل استفاده می‌شود.
این اتفاق همه تلاش‌های چندساله دهیاری و مردم روستای قاسم‌آباد را از بین می‌برد: «فاصله روستای ما از همدان حدود دو کیلومتر است، اما با توجه به این‌که قنات متعلق به روستاست و احتمال ثبت جهانی آن به دلیل روستا بودن آن وجود دارد، با الحاق آن به شهر، همه این امتیازها از بین می‌رود.»
او در توضیح بیشتر می‌گوید: «قنات‌هایی که تاکنون ثبت جهانی شده‌اند، از منظرکالبدی از بقیه متمایز هستند، اما قنات قاسم‌آباد از منظر فرهنگی مورد مطالعه قرار گرفته و با الحاق روستا به شهر طرح‌های شهری در اراضی روستا انجام خواهند شد که همین موضوع باعث از بین رفتن اراضی روستا شده و در نهایت دیگر قنات کاربری کشاورزی هم نخواهد داشت. » به گفته دهیار روستای قاسم‌آباد، این قنات یکی از عریض‌ترین قنات‌های کشور است که طول شاخه اصلی آن نزدیک به 3000 متر و عمق آن ۱۳ متر است و عرض دالان هایش هم به پنج متر می‌رسد. بعد از پایان عملیات دوساله لایروبی‌اش، اکنون این قنات فعال است و آب مورد نیاز بیش از ۴۰۰ هکتار از مزارع و جنگل‌ها را تامین می‌کند.

بازیابی هویت قدیمی همدان در یک قنات

علی‌اصغر سمساریزدی، رئیس مرکز بین‌المللی قنات و سازه‌های تاریخی آبی که طرح بررسی و ایجادِ قنات ـ موزه قاسم‌آباد همدان را در دستور کار دارد در همین رابطه می‌گوید: قنات - موزه قاسم‌آباد علاوه بر نشان دادن کالبد واقعی قنات به عنوان یک مکانِ موزه‌ای نیز عمل می‌کند، بنابر این در نوع خود بی‌نظیر است.
این کارشناس حوزه‌ قنات تاکید می‌کند: گردشگر فرهنگی که برای بازدید از مقبره بابا طاهر، آرامگاه بو علی سینا، آشنایی با مقاومت ساکنان در دوران دفاع مقدس و بازدید از هگمتانه به این شهر می‌آید، قطعا علاقه‌مند است تا لایه‌های دیگری از این شهر مانند قنات‌هایش را که همه‌ آنها پنهان هستند کشف کند، قدم در آب آن گذاشته و پا جای پای مقنی‌هایی بگذارد که تلاش کرده‌ و هستی خود را صرف تأمین آب مردم کرده‌اند.

مینا مولایی
ایران