اهمیت کار داروین در تاریخ علم

روش علم و علم‌ورزی برای ما به‌عنوان ساکنان کره زمین در ابتدای قرن بیست و یکم مسأله‌ای پیش‌پاافتاده است. هنگامی که مشغول خرید مایحتاج خود از یکی از فروشگاه‌های زنجیره‌ای تهران بودم، ناگهان توجهم به علامتی روی بسته‌بندی ماست در قفسه لبنیات جلب شد: «ثابت‌شده به‌طور علمی».
(scientifically proven) این‌که کارشناسان بازاریابی یکی از شرکت‌های اصلی تولیدکننده محصولات غذایی به این نتیجه رسیده باشند که برچسب «علم» می‌تواند در فروش محصولی مفید باشد و آن را از محصولات مشابه متمایز کند، گواهی است بر روزمرگی «علم» به مثابه کالایی در دسترس. از قضا این روش بر من دانشگر هم کارگر افتاد، زیرا از میان ماست‌های دیگر همین ماست را نهایتاً از قفسه فروشگاه برداشتم!
امروزه تصور زمانی بدون علم برای ما ممکن نیست. چگونه می‌شود مسأله‌های روزمره را به شیوه‌ای روشمندانه حل نکرد؟ این در حالی است که اگر کمی به عقب بازگردیم، مردمی را خواهیم یافت که برایشان علم و روش علمی بی‌معنا بود. زمان که تئاتر گلوب لندن به مدد ویلیام شکسپیر و دوستانش در سال ۱۵۹۹ میلادی افتتاح شد، گنجایش ۲۰۰۰ تماشاچی را داشت، اما دریغ از یک سرویس بهداشتی! شاید تعجب کنید اگر بشنوید اهالی قصر وِرسای تا سال ۱۷۱۵ میلادی در راهروهای پرزرق و برق این کاخ قضای حاجت می‌کردند! روابط علت و معلولی در ذهن ما در باب عوامل بیماری‌زا و اهمیت نظافت که اهمیتش امروزه از روز هم روشن‌تر است، در آن روزگار در بالاترین مراکز تصمیم‌گیر مغرب زمین وجود نداشت.
سپیده‌دم عصر علمی در غرب را می‌توان در حوالی دورانی دانست که انجمن علمی سلطنتی بنیانگذاری شد (حوالی 1039 ه.ش/۱۶۶۰ م). بزرگانی چون نیوتن و لایبنیتز سردمداران علم آن عصر بودند؛ علمی که جهان را ساعتی بزرگ می‌پنداشت و سعی در فهم قواعد ریاضی‌ای داشت که گویی در پس پرده نگاشته شده بود. چنین رویکردی در فهم سازوکار اشیای غیرزنده بسیار مفید بود، اما در موجودات زنده همچنان به معمایی شبیه بود. کاری که داروین انجام داد موج عظیم دیگری را در جریان علم‌ورزی پدید آورد. شاید بتوان چنین استدلال کرد که دوران داروین بستر ارائه ایده‌ای تکاملی را فراهم آورد؛ چارلز لایل زمین‌شناس از استادان و دوستان داروین، خود پیشتر بر این باور بود که فرآیندهایی طی دوران‌ طولانی عوارض زمین را شکل‌داده‌اند، اما شخصی چون او نیز توان بسط این ایده به دنیای زنده را نداشت.
مفهوم «انقلاب علمی» و «تغییر پارادایم» گهگاه به گونه‌ای دم‌دستی و سطحی برای اقسامی از ایده‌های علمی استفاده می‌شود. اما وقایع معدودی در تاریخ علم رخ‌داده‌ که لایق چنین برچسب‌هایی هستند: وقایعی که نگرش ما به هستی را به گونه‌ای کیفی دگرگون کرده‌اند. ایده داروین نیز چنین بود: به ناگاه معلوم شد پیچیده‌ترین چیزها صرفاً اقسام طبیعی و پیچیده‌تر از ساعت‌های ساخته دست ما نبودند، بلکه حاصل فرآیندهایی است که همواره به چیزهای زنده شکل می‌دهند و به تنوعی غیرقابل تصور در طبیعت می‌انجامد.

دکتر عطا کالیراد

پژوهشگر زیست‌شناسی تکاملی در IPM