گفت‌وگو با دکتر جلال‌الدین کزازی در روز جهانی زبان مادری

زبان فارسی سخت جان است

«زبان مادری» واژه زیبایی است. شاید به این دلیل که از نام مادر در آن استفاده شده. شاید به این دلیل که آواها و لالایی‌های مادرانه را یادمان می‌اندازد. شاید به این دلیل که به‌یاد می‌آوریم اولین حروف و کلمات را از مادر آموختیم و آن کلمات زیبا و دلنشین برای همیشه در ذهنمان ثبت شد. زبان مادری، زیباست چون به‌یاد می‌آوریم مادر با چه حجم مهربانی و صبر کلمات را به ما آموخت تا ما صحبت کردن بیاموزیم. زبان مادری زیباست، چون ریشه در خاکی دارد که در آن زاده شده‌‌ایم و مادر پا به پای ما آمده تا همچنان که رو به آینده پیش می‌رویم، از زبان و کلماتی که از او آموخته‌ایم دنیایمان را قشنگ‌تر بسازیم. زبان مادری آن‌قدر اهمیت دارد که روزی را به نامش ثبت کرده‌اند. 21 فوریه یا دوم اسفند، در دنیا برای پاسداشت زبان مادری انتخاب شده است. سال ۱۹۵۲ دانشجویان دانشگاه‌های مختلف شهر داکا، پایتخت امروزی کشور بنگلادش که در آن زمان پاکستان شرقی نامیده می‌شد و هنوز مستقل نشده بود، در جهت تلاش برای ملی کردن زبان بنگالی به عنوان دومین زبان پاکستان (در کنار زبان اردو) تظاهراتی مسالمت‌آمیز در شهر داکا به راه انداختند. به دنبال این حرکت دانشجویان، پلیس به آنها تیراندازی کرد و عده‌ای از آنها را کشت. پس از استقلال بنگلادش از پاکستان و به درخواست این کشور، برای اولین بار سازمان یونسکو در ۱۷ نوامبر سال ۱۹۹۹ روز ۲۱ فوریه (برابر با دوم و گاهی سوم اسفند) را روز جهانی زبان مادری نامید و از سال ۲۰۰۰ این روز در بیشتر کشورها گرامی داشته می‌شود. به مناسبت این روز با دکتر جلال‌الدین کزازی، استاد دانشگاه و پژوهشگر زبان فارسی هم‌صحبت شدیم تا در دنیای امروز که به دنیای رسانه و ارتباطات شهرت دارد، راه‌های حفظ زبان فارسی را برایمان بیشتر توضیح دهد.
کد خبر: ۱۱۹۳۱۵۹

زبان مادری آن‌قدر اهمیت دارد که روزی به نامش در تقویم ثبت شده، از اهمیت این موضوع برایمان بگویید.
در کوتاه‌ترین سخن در ارج و ارز زبان مادری چنین می‌توان گفت اولین زبانی است که کودک با آن آشنا می‌شود، حتی پیش از زادن هنگامی که رویان است و در زهدان مادر.از همین روی، پایه چیستی و هستی فرهنگی، منشی و روانی آدمی را زبان مادری می‌ریزد.
زبان مادری چقدر نشان دهنده هویت یک ملت و کشور بوده و در تثبیت این هویت موثر است؟
پیداست اگر زبان مادری چیستی کسان را پدید می‌آورد در نگاهی فراخ‌تر چیستی مردمان هم در گرو آن است.زیرا زبان از نگاهی همچنان فراگیر، بستر هر آن‌چیزی است که آن را ما منش، کنش یا ساختار نهادین و درونی و ذهنی مردمان می‌دانیم.
برای پاسداشت و حفظ زبان فارسی، کلمات معادل‌سازی می‌شوند به‌خصوص در شرایط امروزی که به دلیل گسترش فناوری و شبکه‌های اجتماعی کلمات زیادی وارد زبان فارسی می‌شود. به نظرتان این معادل‌سازی چگونه باید باشد که در خور زبان فارسی و پیشینه زیبای آن باشد؟
پیش از آن‌که به این پرسش پاسخ بدهم باید نکته دیگری را روشن بدارم. زبان مادری می‌تواند رده‌بندی داشته باشد. در کشوری مانند ایران، بافتار مردم‌شناختی آن به گونه‌ای است که تیره‌ها و تبار‌های گوناگون در آن می‌زیند.گاه این تبارها، گویش بومی دارند که نخستین زبان مادری است که کودک می‌آموزد. اما اگر فراخ‌تر بنگریم، زبان مادری دیگر، زبان فراگیر میهنی است که همه تبار‌ها و قوم‌ها از آن استفاده می‌کنند وقتی می‌خواهند با یکدیگر سخن بگویند. بنابراین در این زمینه کوچک‌ترین سستی و کاستی و کژی، زیانی بنیادین به زبان فارسی خواهد بود. بر همین پایه واژه‌سازی یا برابر نهادن واژه‌های فارسی در برابر واژه‌هایی که از زبان‌های دیگر وارد می‌شود، کاری بسیار باریک و دشوار است. اگر آن واژه با ساختارها و هنجارهای زبان فارسی سازگار نباشد بخت آن را نخواهد یافت که ایرانیان و فارسی‌زبانان آن را به کار ببرند. اگر هم ناچار از آن استفاده کردند آن واژه می‌تواند مانند واژه‌ای بیگانه به زبان فارسی آسیب و گزند برساند.گزند به زبان، آسیب و گزند به ساختار ذهنی و روانی است و سرانجام چیستی ایرانی را آماج خواهد گرفت.
برای حفظ و تقویت زبان مادری لازم است گویش‌ها و لهجه‌ها را نیز حفظ کنیم؛ اما گاهی دیده می‌شود با لهجه‌ها شوخی می‌شود. شما این موضوع را چگونه آسیب‌شناسی می‌کنید؟
این رفتار بی هیچ گمان، رفتاری است که با رفتار و خین خجسته ایرانی به هیچ روی سازگار نیست.گویش‌ها و زبان‌های بومی بخش‌هایی بنیادین و نهادین از فرهنگ ایرانی است.
زبان پارسی از آن روی که زبان فراگیر فرهنگی و دیوانی شده است در ایران پس از اسلام با آهنگی تند دیگرگونی یافته است اما گویش‌ها و زبان‌های بومی چون در جغرافیایی بسته به کار می‌رفته و می‌روند کمتر دگرگونی یافته‌اند و ناب‌تر مانده‌اند. درست به همین دلیل است که این زبان‌ها به گنجینه‌هایی می‌مانند که از هر دید می‌توانند ما را در شناخت منش و پیشینه ایرانی و نیاکانی‌مان یاری بدهند. من بارها گفته و نوشته‌ام که زبان‌ها و گویش‌های بومی به نیا می‌مانند، زبان فارسی به نواده. میان نواده و نیا هیچ گسست و جدایی نیست مگر در این ویژگی که یکی نیاست و دیگری نواده است. نیا در گذشته خود را می‌یابد و نواده خویشتن را در آینده.اگر گذشته‌ای نباشد، آینده‌ای نخواهد بود به همان سان اگر آینده‌ای نباشد، گذشته نابود خواهد شد. ستیز گذشته و آینده یا نواده و نیا، ستیزی است یکسره بیهوده و زیان‌بار. این زیان هم زیانی است دو سویه. هم نواده از آن آسیب می‌بیند هم نیا.اگر بخواهیم زبان فارسی را به درستی بشناسیم چاره‌ای جز آن نداریم که زبان‌ها و گویش‌های بومی را شناخته باشیم. پس باید با همه توان خود در پاسداری از زبان‌ها و گویش‌های بومی بکوشیم. بارها گفته‌ام و نوشته‌ام اگر واژه‌ای از زبان فارسی فراموش شود یا از میان برود، بخشی ارزشمند و بی‌همتا از فرهنگ ایرانی را با خود خواهد برد. اگر واژه‌ای بمیرد بخشی از چیستی ایرانی از میان خواهد رفت.
با گسترش شبکه‌های اجتماعی و نرم‌افزارهایی که بیشتر مردم روی گوشی تلفن‌های همراه خود دارند، واژه‌ها و کلمات سطحی وارد زبان فارسی شده است. به نظرتان این نوع ادبیات چقدر می‌تواند به زبان فارسی آسیب بزند یا زبان معیار را تحت تاثیر قرار دهد؟
به هر روی اثری در زبان فراگیر و حتی در گویش‌ها و زبان‌های بومی خواهد داشت. اما این اثر به گونه‌ای نخواهد بود که نتوان زیان و گزند آن را از میان برد. زبان فارسی، زبانی است سخت جان.از بوته آزمون‌های بزرگ تاریخی همواره پیروزمند و سربلند به در آمده است. این بوته آزمون در روزگار ما پیداست. ما با پدیده‌ای روبه رو هستیم که هیچ پیشینه‌ای ندارد، آن‌هم فناوری رسانه‌ای است که زبان خاص خود را در جهان می‌گسترد. با این همه توانمندی زبان پارسی و فرهنگ ایرانی آنچنان است که می‌تواند از بوته این آزمون هم پیروز و سربلند به در آید. همین که در این روزگار به زبان پارسی و گویش‌ها و لهجه‌‌ها می‌اندیشیم خود نشانه‌ای است ناب. ایرانیان دریافته‌اند زبان خویش را پاس بدارند. امروزه زبان فارسی، پرسمان ما ایرانیان است.من هر روز با این پرسمان روبه رویم و این را باید به فال نیک گرفت. این نشانه ایرانیان است در گرامیداشت زبان و فرهنگ گرانسنگ و ارزشمند خویش.

طاهره آشیانی
روزنامه‌نگار

newsQrCode
ارسال نظرات در انتظار بررسی: ۰ انتشار یافته: ۰

نیازمندی ها