روایتی از واکنش امام خمینی(ره) به تصویب لایحه کاپیتولاسیون

آقای اسفندیاری، زمینه و انگیزه های آمریکا برای تصویب حق قضاوت کنسولی در ایران چه بود؟

با نگاهی به فضای سیاسی اجتماعی ایران پس از 1320شمسی، نقش امریکا را روز‌به‌روز پررنگ‌تر می‌توان یافت. در واقع در سلطنت پهلوی دوم امریکا رفته رفته بازیگر اصلی استعمار و استکبار در ایران شد. ایالات متحده با کودتای سیاه 28 مرداد 1332 موجبات تثبیت دیکتاتوری پهلوی را فراهم کرد و با این خیانت بیش از پیش رژیم پهلوی را وامدار خود کرد بطوری که هندرسون سفیر وقت امریکا در تهران و آلن دالس رئیس وقت سازمان سیا پاداش‌های هنگفتی از محمدرضا پهلوی گرفتند.

از این رو امریکا پس از کودتای 28 مرداد درصدد برآمد تا همه عرصه‌های اقتصادی، فرهنگی، نظامی و امنیتی را در دست قدرت خود بگیرد و بدین ترتیب رژیم پهلوی را عامل سیاست‌های خود در منطقه قرار دهد تا با غارت منابع مردم ایران، منافع نامشروع خود را تأمین کند. ما بلافاصله پس از کودتا در حوزه اقتصادی قرارداد کنسرسیوم نفتی را داریم که همه اهداف نهضت مردم برای ملی کردن نفت را بر باد داد. در حوزه امنیتی دست به تشکیل مخوف‌ترین سازمان سرکوب یعنی ساواک زدند که ترکیبی از سیا و اف‌.بی‌.آی بود. از دیگر موارد در حوزه فرهنگ انجمن ایران و امریکا، انجمن دوست‌داران امریکا در خاورمیانه و موسسات دیگر بودند که عامل اجرای سیاست‌های ایالات متحده در حوزه فرهنگ محسوب می‌شدند. در حوزه نظامی نیز وابستگی شدید تشکیلات ارتش به دستگاه‌ها ، ادوات و مستشاران امریکایی امری انکارناپذیر بود.

با آغاز دهه چهل، خیز امریکا برای هرچه وابسته‌تر کردن نهادهای ایران به خود در همه عرصه‌ها شکل گرفت. اصلاحات ارضی از جمله طرح‌هایی بود که به بهانه توسعه اما با هدف جلوگیری از انقلاب‌های دهقانی(فئودالی) اجرا شد و برای این کار با نخست‌وزیری علی امینی که شخصیتی نزدیک به ایالات متحده بود موافقت کرد.

از همین رو کاخ سفید برای اِعمال سیاست‌های خود در همه حوزه‌هایی که بخشی از آن‌ها ذکر شد نیاز به حضور مستشاران خود داشت و به همین دلیل عرصه‌های مختلف سیاسی، اقتصادی ، فرهنگی و نظامی رژیم پهلوی شاهد حضور هرچه بیشتر مستشاران امریکایی بود.

این مستشاران در همه عرصه‌ها نه تنها در مقام مشورت نبودند، بلکه نقش‌های کلیدی و قدرت‌های اصلی را در دست داشتند. برای مثال بسیاری از ترفیعات درجه در ارتش به دست مستشاران نظامی امریکا انجام می‌گرفت و پس از آن شاه موافقت خود را اعلام می‌کرد.

از همین‌رو امریکا با طرح قانون کاپیتولاسیون که با فشار سفارت امریکا در تهران به دولت و مجلس راه پیدا کرد به دنبال سلطه بی‌چون و چرا بر مقدرات مردم ما بود. مردمی که می‌رفت تا اندک اندک عزت و احساس هویتی که داشتند با مصونیت قضایی مستشاران امریکایی به تاراج برود.

دلایل امام خمینی برای مخالفت با کاپیتولاسیون چه بود؟

امام خمینی اولین کسی بود که به مخالفت با تصویب این لایحه ننگین و ضدملی برآمد. اسناد به‌جای‌مانده از آن دوران نشان می‌دهد که رژیم پهلوی اصلی‌ترین مخالف کاپیتولاسیون را امام خمینی می‌داند. حضرت امام در سخنرانی خود در 4 آبان 1343 و همچنین پیامی که صادر کردند دلایل مهمی در این رابطه مطرح کردند که به برخی از آن‌ها اشاره می‌کنیم.

1.قاعده فقهی نفی سبیل

در ابتدای پیام مهم امام در نفی کاپیتولاسیون آیه مشهور لَنْ یَجْعَلَ اللَّهُ لِلْکَافِرِینَ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ سَبِیلاً ( سوره نسا آیه 141 – و خداوند هیچگاه برای کافران نسبت به اهل ایمان راه تسلطی باز نخواهد کرد) به چشم می‌خورد که این عبارت قرآنی که از آن به قاعده نفی سبیل یاد می‌شود اصلی‌ترین مبنای امام برای مخالفت با این مصونیت قضائی است.

2. عزت مسلمین و هویت ملی

یکی دیگر از نکات امام تأکید بر ضرورت عزتمندی مسلمانان و حفظ هویت و غرور ملی است. امام در سخنرانی چهارم آبان 1343 خود به خوبی با مثال‌های جالب توجه به این امر اشاره کردند: « مستشاران نظامی آمریکا با خانواده‌هایشان، با کارمندهای فنی‌شان، با کارمندان اداری‌شان، با خدمه‌شان، با هر کس که بستگی به آن‌ها دارد، این‌ها از هر جنایتی که در ایران بکنند مصون هستند. اگر یک خادم امریکایی، اگر یک آشپز آمریکایی مرجع تقلید شما را در وسط بازار ترور کند، زیر پا منکوب کند، پلیس ایران حق ندارد جلوی او را بگیرد! دادگاه‌های ایران حق ندارند محاکمه کنند!»

3. از بین رفتن استقلال کشور با نفوذ روزافزون امریکا

امام با بیانات موشکافانه خود پرده از اهداف ننگین این لایحه امریکایی برداشت. یکی از این اهداف نفوذ تام و تمام امریکا در ایران و ضربه زدن به استقلال کشور بود. امام در بخش دیگری از بیانات خود فرمود: « ملت ایران را از سگ‌های امریکا پست‌تر کردند.

اگر چنانچه کسی سگ امریکائی را زیر بگیرد بازخواست از او می‌کنند، اگر شاه ایران یک سگ امریکائی را زیر بگیرد بازخواست می‌کنند و اگر چنانچه یک آشپز امریکائی شاه ایران را زیر بگیرد، مرجع ایران را زیر بگیرد، بزرگتر مقام را زیر بگیرد هیچ کس حق تعرض ندارد. چرا؟ برای اینکه می خواستند وام بگیرند از امریکا، امریکا گفت این کار باید بشود (لابد اینجور است) بعد از سه چهار روز وام 200 میلیونی، 200 میلیون دلاری تقاضا کردند، دولت آمریکا تصویب کرد که در ظرف پنج سال مبلغ مزبور را به دولت ایران بدهند و در عرض 10 سال، 300 میلیون بگیرند. می فهمید یعنی چه؟ دویست میلیون دلار، هر دلاری 8 تومان در عرض پنج سال وام بدهند به دولت ایران برای نظام و در عرض 10 سال سیصد میلیون، آنطور که حساب کردند 300 میلیون دلار از ایران بگیرند یعنی 100 میلیون دلار، یعنی 800 میلیون تومان از ایران در ازای این وام نفع بگیرند؛ معذلک، ایران خودش را فروخت برای این دلارها، ایران استقلال ما را فروخت، ما را جزء دول مستعمره حساب کرد، ملت مسلِم ایران را پست‌تر از وحشی‌ها در دنیا معرفی کرد و ...»

البته دلایل دیگری هم در استدلال امام دیده می‌شود که در این مجال نمی‌‌گنجد.

مشکلات ایجاد کننده برای مردم ایران چه بود؟

بخشی از مشکلات این لایحه استعماری به وضوح در سخنان امام خمینی مشاهده می‌شود که با بیانی روان، گویا و منطبق بر وقایع آن روز ایران بود. با نگاهی به خاطرات و اسناد به‌جای‌مانده از آن دوران، شواهدی متعددی از اهانت مستشاران امریکایی به مردم و مقامات ایران در دست است. بطور نمونه در گزارش ساواک از سفر شاه به کرمانشاه به اهانت مستشار امریکایی حاضر در مراسم به شخص اول رژیم پهلوی اشاره می‌شود. علاوه بر این مستشاران نظامی امریکا با توهین به مقامات رده بالای نظامی ایران و افسران ارتش موجب خشم و نفرت آن‌ها شدند. مثال دیگر در این زمینه رواج محل‌ها و کمپ‌های اختصاصی امریکایی‌ها بود. روی تابلوی کلوب امریکایی‌ها در آبادان " ورود سگ و ایرانی ممنوع " نوشته شده بود. از جمله نفوذهای دیگر مستشاران امریکایی اعمال نظر آن‌ها در حوزه فرهنگ و در کتب تعلیمی آموزش و پرورش بود که مورد انتقاد برخی از فرهنگیان قرار گرفت.

بطور کلی تصویب این لایحه زمینه را برای نفوذ و تسلط همه‌جانبه امریکا بر ایران و ایرانی فراهم می‌کرد؛ امریکایی که جنایت‌های او علیه ملت ایران بر کسی پوشیده نبود. درواقع لایحه کاپیتولاسیون ننگی بود بر پیشانی داعیه‌داران حقوق ‌بشر و خیانت بزرگی بود از جانب سران رژیم پهلوی که درصدد تاراج منافع ملی به سود امریکایی‌ها و ذلت مردم ایران برآمدند.

آیا هم‌اکنون لایحه کاپیتولاسیون در کشوری اجرا می‌شود یا نه؟

کاپیتولاسیون پدیده‌ای برخواسته از ذات و سرشت استعمار و استکبار است و همیشه به دنبال اجرای آن در کشورهای هدف است. اگرچه در آخرین نمونه‌ها به توافقات امریکا و افغانستان در سال 1392 و امریکا و عراق در سال 1390 برای مصونیت قضایی مستشاران امریکایی می‌توان اشاره کرد، اما با تغییر و تحولات اخیر منطقه و حوادث سال‌های گذشته کارایی آن در این ایام به ویژه در عراق با تردید روبروست.

البته کاپیتولاسیون به معنای تخصصی و حقوقی آن شاید به تصریح در روابط بین‌الملل و جهان امروز مشاهده نشود، اما در خوی استکباری ایالات متحده همواره این نگاه موج می‌زند. در این ایام نگاهی به روابط امریکا با رژیم آل‌سعود به خوبی گویای کاپیتولاسیونی جدید و فراتر از معانی گذشته آن به دست می‌دهد که بار این خفت و خواری را حکام سعودی به دوش می‌کشند. البته بررسی معنا ، مفهوم، گستره و اهداف این نوع کاپیتولاسیون مجالی دیگر می‌طلبد تا به ابعاد امروزین آن توجه ویژه‌ای صورت گیرد.

بیتا نوروزی - جام جم آنلاین