مروری بر روضه‌های خانگی از سال 60هجری تا روزگار اکنون

زنانی که چهره تاریخ را تغییر داده‌اند

محرم که می‌رسد در و دیوار کوچه پس‌کوچه رنگ ماتم می‌گیرد و دل مامن حزن و اندوه می‌شود.
کد خبر: ۱۱۶۴۶۵۳

تعزیه داری و عزای حسین(ع) ربطی به قومیت و مذهب و جنسیت ندارد، اما به نظر می‌رسد زنان نقش‌آفرینی موثری در احیای شعائر دینی و مناسبت‌های آیینی داشته‌اند و چهره تاریخ را تغییر داده‌اند.

گزارشهای موجود حاکی از برپایی مجالس سوگواری در غم از دست رفتن برخی چهرهها و شخصیتهای موثر است. سابقه دیرین عزاداری برای شهدای مسلمان به زمان صدر اسلام بر میگردد. منابع تاریخی به نمونههایی از آن بویژه سوگواری زنان بر شهدای احد و بویژه حضرت حمزه، عزاداری شهدای جنگ موته و جعفربن ابیطالب اشاره دارند. همچنین در تاریخ ثبت است که در پی رحلت رسول اکرم(ص) زنان به عزاداری پرداختند و بر سینه و صورت میزدند. در شهادت امام علی(ع) و امام حسن(ع) نیز نمونههای مشابهی از سوگواری مردان و زنان مسلمان ذکر شده است.

بنا به نقل ابن کثیر در البدایه و النهایه زنان بنی هاشم بعد از شهادت امام حسن(ع) تا یکماه عزاداری کردند و حتی به گزارش واقدی تا یکسال سیاه پوشیدند. اما ماجرای شهادت امام حسین(ع) و یارانش در دهم محرم سال 60 رنگ دیگری داشت و از پس برگزاری مجالس تعزیه در رثای سبط پیامبر توسعه پیدا کرد. چون جنس این نوع سوگواری تنها نوحهخوانی و بر سر و سینه زدن نبود، بلکه زمینهای برای مخالفت با ستمگران روزگار نیز بود.

با شهادت امام حسین(ع) و یارانش در محرم 61 ق عزاداری وارد مرحلهای جدید و در گسترهای وسیعتر از جهان اسلام برگزار شد، با این تفاوت که دیگر تنها گریه و ندبه برای از دست دادن عزیز یا عزیزان نبود، بلکه از یکسو به ابزاری قاطع برای مبارزه با ستمگران و غاصبان تبدیل شد و از سوی دیگر تبیین کننده، حافظ و حامل اسلام راستین گردید. از این رو ائمه طاهرین در اقامه و اشاعه آن از هیچ کوششی دریغ نکردند، چنان که خانواده امام حسین(ع) همچون زینب(س) و امکلثوم(س) و امامسجاد(ع) برای شهدای کربلا به نوحهسرایی پرداختند و نتیجه آن شد که حتی به طوری که کوفیان که در قتل امام حسین(ع) و یارانش نقشی مستقیم داشتند، درکوی و بازار عزاداری میکردند.

اولین عزادار حسین(ع)

شاید بتوان گفت اولین عزادار امام حسین(ع)، امسلمه همسر گرامی پیامبر اکرم بود که بنا به روایت از زمان ترک مدینه از سوی امام حسین(ع) هر روز به خاکی که درون شیشه ریخته بود نگاه میکرد و عصر عاشورا که از آن خاک خون جوشید شروع به عزاداری کرد.

زنان اهل حرم

بعد از شهادت حضرت امام حسین(ع) زنان اهل حرم در خیمهگاه شروع به عزاداری و نوحهخوانی کردند. همچنین روز 11 محرم کاروان اسرا که در حال حرکت بود لحظهای به خاطر نوحهخوانی و ذکر مصیبت حضرت زینب(س) توقف کرد و به عزاداری پرداخت. کاروان به کوفه که رسید بانوان مکرم حرم برای مردم خطبه میخواندند و از مصائب میوه دل پیامبر در روز عاشورا میگفتند و زن و مرد گریه میکردند. به گفته سید بن طاووس «زنها گیسو پریشان کردند و خاک بر سر پاشیدند و چهرههای خویش را خراشیدند و سیلی بهصورت زدند و فریاد «واویلا» بلند کردند.»

مردان و زنان قبیله بنیاسد نیز هنگام دفن اجساد شهدا به عزاداری پرداختند.

برکات گریه بر حسین(ع)

روزگار ائمه اطهار که همزمان با خلافت پر از خفقان دوران اموی و عباسی بود، امامان بزرگوار در محافل خانگی یاد و نام شهدای کربلا را زنده نگه میداشتند و به زنان و مردان پیرامون خود درباره اثرات گریه بر امام حسین(ع) سفارش میکردند. در آن روزگار مردم نواحی مختلف از دور و نزدیک بهرغم محدودیتهای
ایجاد شده از سوی دستگاه حاکمیت به کربلا میآمدند و ضمن قرائت قرآن به ذکر مصائب و مرثیهسرایی میپرداختند.

رسمیت یافتن سوگواری

در ایران همزمان با قدرت گرفتن آلبویه و با توجه به شیعی بودن آنها برگزاری مراسم عاشورا رسمیت پیدا کرد. چنانچه ابن اثیر در تاریخ الکامل درباره حوادث سال 352 نوشته در روزگار معزالدوله دیلمی مردان دکانها را میبستند و لباس سیاه میپوشیدند و زنان نیز موی پریشان میکردند و بر گونه میزدند و نوحه امام حسین میخواندند. کمی بعد با نگارش مقتلهایی درباره حادثه کربلا در مجالسی که برای عزا برپا بود اهل منبر به بیان رویدادهای حزنبرانگیز کربلا میپرداختند و زنان گریه میکردند. با روی کارآمدن صفویه نه تنها ساختار سیاسی بلکه بنیان فرهنگی ایران نیز با رسمیت یافتن مذهب شیعه دگرگونی شگرفی پیدا کرد. طبعا در چنین شرایط شعائر و مظاهر آیینی مختص شیعیان از جمله عزاداری برای امام حسین(ع) و راهاندازی مجالس روضهخوانی نیز از رونق و گستردگی فراوانی برخوردار شد.

مقتلخوانی از دوره صفویه به بعد رونق بیشتری پیدا کرد و از همان زمان بود که با نگارش روضه الشهداء از سوی ملاحسین واعظ کاشفی مجالس عزاداری امامحسین(ع) نام روضهخوانی پیدا کرد. در آن دوره البته گزارشهایی درباره مجالس خاص روضه بانوان در دست نیست و اخبار حاکی از برگزاری عمومی این مجالس بود. گرچه بانوان در آن دوره از محدودیتهای بیشتری برای حضور در مجامع عمومی برخوردار بودند.

رونق روضه های زنانه

رونق مجالس زنانه عزاداری مربوط به دوره قاجاریه است و بانوان در این دوره با توجه به رونق تکایا و حسینیهها علاوه بر حضور در مجالس عزا، در منازل نیز با بهراه انداختن هیات زنان در خانههای خود، روضه خوان دعوت میکردند و به بزرگداشت رویداد حماسی و خونین عاشورا میپرداختند. کسروی در این باره مینویسد: محرم سال 1324 در تبریز علاوه بر مساجد و تکایا از هر ده خانه در یک خانه مراسم عزاداری بر پا بود. نقل قولهای مشابهی از این موارد در کتاب تاریخ اجتماعی ایران یا شرح زندگانی من اثر عبدا... مستوفی دیده میشود. وی ضمن اشاره به اینکه در این دوره در هر محله، تکیهای وجود داشت و مردم در ایام محرم و صفر به سوگواری مشغول بودند، مینویسد: بهترین و مفصلترین مجالس روضهخوانی ماه محرم در مسجد حاجشیخ عبدالحسین برگزار میگردید که گاه جمعیت شرکتکننده در آن، متجاوز از ده هزار زن و مرد میشد. مسیر حضور زنان در ماجرای مربوط به تحریم تنباکو، واقعه مهاجرت علما، رویداد مشروطه و حوادث بعد از آن نیز خواندنی است. زنانی که در مجالس عزاداری فعالانه شرکت میکردند در ماجراهای مورد اشاره، پا به پای مردان و با برگزاری برخی تجمعات یکصدا علیه ستمگران قیام میکردند و در چنین تجمعاتی معمولا با مشابه سازی رفتار ظالمانه اموی و عباسی علیه دوستداران اهل بیت با اقدامات عمال قاجاری، نوحهخوانی میکردند. رفتار سیاسی و حماسی زنان در روزگار پهلوی و نقش آنان در شکلگیری انقلاب اسلامی همراه با حضور فعالانه آنها در عزاداریهای ماه محرم از جمله رویدادهای مهم تاریخ معاصر ایران است.

فتاح غلامی - پژوهشگر تاریخ

newsQrCode
ارسال نظرات در انتظار بررسی: ۰ انتشار یافته: ۰

نیازمندی ها