گهواره ای که تاریخ را تکان داد

واقعه عظیم کربلا، قصه و روایت و حکایت تلخ و غریب بسیار دارد، اما یکی از جانسوزترین این روایات، حکایت طفل 6 ماهه تشنه و گرسنه‌ای است که لبانش خشک است و جانش گداخته، نه آبی هست که لبانش را تازه کند و نه شیری که نیمه‌جانی به کالبد نحیف و خسته‌اش بدمد. دیری نمی‌شود اما سیراب می‌شود، بر دستان پدر، روبه آسمان ... با تیری سه شعبه که حنجره لطیفش را می‌درد و خون پاکش را روانه کام تشنه‌اش می‌کند. قصه زندگی کوتاه و شهادت این طفل آنچنان عجیب و جانسوز است که چون رودی سرخ در کالبد تاریخ جاری می‌شود و می‌نشیند بر دل مادران همیشه نگران فرزند و می‌شود نوحه و لالایی که دلبندشان را با آن آرام کنند یا عاقبت بخیری اش را از دردانه سالار شهیدان بخواهند، یا این‌که می‌شود بهانه مادران دلسوخته خواهان فرزند؛ مادرانی که برای فرزنددار شدن سرباز کوچک و شجاع کربلا را بهترین واسطه میان زمین و آسمان می‌دانند و همین می‌شود که برایش گهواره‌ای می‌آرایند با پارچه‌های سبز و سرخ و سیاه و نذر می‌کنند و حاجت می‌خواهند و فرزندی اگر هست، به دل گهواره می‌سپارند و اگر نیست، از دل گهواره علی‌اصغر (ع) آرزویش می‌کنند.

این رسمی است دیرین در ایران زمین، در اغلب شهرها و روستاهایش، در برخی نقاط اما پررنگ‌تر و ملموس‌تر.

کودکانی که سقا می‌شوند

مرتضی رضوان‌فر، عضو هیات علمی پژوهشگاه میراث فرهنگی به جام‌جم می‌گوید ارادت و اعتقاد به سرباز کوچک و تشنه کربلا در میان ایرانیان به حدی است که به یاد ایشان آیین‌های مختلفی در سراسر کشور برگزار می‌شود که رایج ترینش آیین سقا شدن بچه هاست. مادران ایرانی با دو هدف ثواب و گرامیداشت حضرت علی‌اصغر یا تولد فرزندی سالم، نذر سقایی می‌کنند، به این ترتیب که فرزندشان را در یک تا دو سالگی سقا کرده، و روانه مراسم عزاداری کنند، تا هم ادای نذرشان شود و هم شخصیت دلبندشان با آموزه‌های دینی و انسانی شکل گیرد.

رضوان‌فر می‌گوید آیین سقایی کم و بیش در همه نقاط کشور اما بیشتر در مناطق مرکزی کشور مثل اراک و کاشان و ... رواج دارد که شاید دلیلش کمبود آب در این مناطق و دانستن قدر و ارزش این مایه حیات باشد. به طور مثال در برخی از این شهرها هیات‌های سقایی وجود دارد که اغلب اعضای آن از کودک تا بزرگسال، روزی توسط مادرانشان نذر سقایی شده بودند و همچنان به این آیین وفادارند. آیین سقایی نوش‌آباد کاشان ثبت ملی هم شده است به گفته این کارشناس، شایع‌ترین آیین مربوط به حضرت علی اصغر پس از سقایی در کشورمان، آیین گهواره‌بندی و گهواره گردانی است. در آیین گهواره، برخی نذر می‌کنند گهواره را تزئین کنند، به شیوه‌های مختلف و با پارچه‌های سبز و سیاه و رنگی که در مناطق جنوبی ایران این تزئینات رنگ و لعاب بیشتری دارد. نذر دیگر اما درست کردن قنداق حضرت است که آن را یا در گهواره می‌گذارند یا برای تعزیه‌ها و گروه‌های نمایشی آماده کرده و می‌فرستند.

برخی هم پول و هدایا نذر گهواره و به آن سنجاق می‌کنند و البته گروهی هم نذر «نگهداری» می‌کنند، یعنی نذر می‌کنند تا محرم سال بعد گهواره را به امانت در منزل خود نگه دارند و البته به فراخور ایام در کنار آن روضه و مراسم می‌گیرند و دعا و قرآن می‌خوانند.

این مردم شناس می‌گوید در کنار آیین‌های سقایی و گهواره نگهداری، آیین‌های دیگری هم در باب عرض ارادت به حضرت علی‌اصغر وجود دارد، از جمله آیین کتَل که نوعی اسب تزئین شده در نوش‌آباد کاشان است و در فهرست آثار ملی کشور هم به ثبت رسیده است. براساس این رسم، نذر می‌کنند اگر بچه سالم به دنیا بیاید یا این‌که پسر باشد، او را در یک تا دو سالگی سوار اسبی تزئین شده کنند و در کوی و محل بچرخانند. معمولا دو نفر همراه اسب حرکت و نوحه خوانی می‌کنند، پس از اجرای این مراسم همگی برای صرف ناهار به خانه صاحب فرزند می‌روند.

اما این‌که چرا این آئین‌ها در برخی استان‌های کشورمان رواج دارد و در برخی نه یا جایی پررنگ است و جایی کمرنگ، پرسشی است که رضوان در پاسخ آن می‌گوید: همه این آیین‌ها با ورود تشیع به ایران وارد سرزمین‌مان شد، اما از آنجا که تشیع یکجا وارد ایران نشد و مثلا به مازندران زودتر رسید، آیین‌های آنجا زودتر شکل گرفت. بعد صفویان در آذربایجان قدرت گرفتند و این مراسم هم میان مردم آن خطه رواج یافت و پس از پایتختی قزوین، به زندگی و آیین و فرهنگ مردمان آن دیار راه یافت.

مختک گردانی بوشهری‌ها

رسم بوشهری‌ها، رسم مختک‌گردانی/ گهواره‌گردانی است؛ ویژه بانوان. رسمی که با آماده‌سازی گهواره نمادین حضرت علی‌اصغر (ع) و تزیین این گهواره با پارچه‌های رنگی زیبا بویژه پارچه سبز آغاز می‌شود و زنان در روزهای منتهی به عاشورا همگام با حضرت رباب گهواره را تکان می‌دهند و لالایی برای کوچک‌ترین سردار کربلا می‌خوانند. برخی مادران طفلان چندماهه خود را درحالی که لباسی سبز برتن دارد، برای شفا و بیمه حضرت علی‌اصغر در گهواره می‌گذارند و دیگر زنان برایش دعا می‌خوانند و سلامتی و عاقبت بخیری می‌طلبند. روز عاشورا گهواره نمادین حضرت علی‌اصغر (ع) به نشانه شهادت ایشان اما سیاهپوش می‌شود و اندوه و ماتم و عزاداری به اوج می‌رسد. در این آیین بیشتر زنان نازا گهواره را تکان می‌دهند و لالایی سرمی دهند. پررنگ‌ترین نوع «مختک‌گردانی» محرم در محله خواجه‌های بوشهر در عصر تاسوعا برگزار می‌شود. در این مراسم مختک به خانه اهالی محل برده می‌شود و هر خانواده سه بار از زیر آن رد می‌شود. آنها هم که حاجت و نذری دارند، پولی و هدیه‌ای نثار می‌کنند و بانی مختک‌گردانی صبح عاشورا خوراکی‌هایی چون شیر و کیک خریده و میان مردم پخش می‌کند. آیین مختک بوشهری‌ها چندی پیش در فهرست میراث معنوی ملی کشور به ثبت رسید.

بوشهری‌هاآیین دیگری هم دارند با نام «طفل صغیر» که براساس آن خانم‌ها جمع می‌شوند و آرام آرام لالایی می‌خوانند و همزمان با یک دست به پا و یک دست به سینه می‌زنند و این خواندن کم‌کم تندتر و تبدیل به نوحه می‌شود و پس از آن می‌ایستند و عزاداری می‌کنند.

عروسک‌هایمان هم نذرتان آقا

مراسم گهواره‌بندی و گهواره‌گردانی یکی از آیین‌های زیبا و تاثیرگذار آذربایجان شرقی است که در روز عاشورا انجام می‌شود. در این آیین گهواره‌هایی منتسب به حضرت علی‌اصغر (ع) با پارچه‌های سبز و عروسک‌های پارچه‌ای نمادین به نام حضرت در مساجد و حسینیه‌ها توسط زنان آماده می‌شود و در برخی هیات‌های عزاداری مختص حضرت علی‌اصغر نیز این گهواره‌ها در محلات گردانده می‌شود و یا در مجالس زنان در طول دو ماه محرم و صفر همراه با خواندن روضه علی‌اصغر و دعای توسل استفاده می‌شود. در موزه محرم تبریز که در سال 1387به عنوان اولین موزه مذهبی مردم‌شناسی محرم در کشور در محل خانه دکتر ابوالقاسم صحتی چیده و افتتاح شد، یک گهواره منسوب به حضرت علی‌اصغر (ع) و یک دست لباس تعزیه‌خوانی منتسب به آن حضرت برای بازدید عموم در معرض نمایش گذاشته شد. در آذربایجان‌غربی نیز چنین رسمی وجود دارد و به اعتقاد مردم منطقه دادن نذری به گهواره «علی‌اصغر(ع)» موجب شفای کودکان بیمار می‌شود.

گره‌بندی روستای دیوای بابل (گهواره بندی)

در استان‌های شمالی مازندران و گیلان هم رسم گهواره‌گردانی وجود دارد. در گیلان غیر از رسم گهواره بستن برای حضرت علی‌اصغر رسم سقاشدن کودکان سیاهپوش با عنوان نذر حضرت علی‌اصغر (ع) نیز وجود دارد.

در مازندران اما رسم گره بندی (گهواره بندی) وجود دارد که در روستای دیوای بابل اجرا می‌شود. در این آیین گهواره‌ای را به نیت گهواره حضرت علی‌اصغر با پارچه سبز و سفید و با عروسک‌هایی که نماد آن حضرت بوده و یا کودک شش ماهه تزئین کرده و در همان خانه‌ای که گره‌بندی شده زنان به همراه کودکان خود به عزاداری مشغول می‌شوند و هرکسی که نذری داشته دخیلی به آن گهواره می‌بسته است. البته گاهی هم در روز عاشورا گهواره به دسته‌های عزاداری اضافه و در مقابل دید مردم قرار می‌گرفته و کودکان در کنار آن به سینه زنی و زنجیرزنی مشغول می‌شدند. این آیین هم در سال‌های اخیر ثبت ملی شده است.

فرزند می‌خواهی بیا اینجا

همدان یکی دیگر از نقاطی است که آیین آماده‌سازی گهواره علی اصغر در آن حکایتی دیرینه دارد. در این شهر همزمان با آماده کردن وسایل ویژه محرم، گهواره‌ای نیز آماده و با پارچه سبز پوشانده می‌شود. گهواره گاه خالی و گاه بچه‌ای با قنداق و به صورت نمادین در آن قرار دارد. رسم بر این است که مردم به نیت شفای بیماران نذورات خود را که معمولا پول است داخل گهواره می‌ریزند.

یکی از رسوم دوران محرم در کرمانشاه رسم تهیه قنداق برای حضرت علی‌اصغر است. قنداقی با پارچه سبز و سپید که به صورت نمادین داخل گهواره‌ای قرار می‌گیرد. نذر کردن برای تهیه قنداق در این ایام مرسوم است.

در دامغان یکی از شهرهای استان سمنان هم رسم گهواره بندان وجود دارد. پارچه‌های سبز با تزئین و به همراه اسباب‌بازی و قنداق نوزاد درون گهواره گذاشته می‌شود و مردم نذورات خود را درون گهواره می‌اندازند. این گهواره در روز تاسوعا و عاشورا در میان عزاداران گردانده می‌شود.

آیین شروه‌خوانی هم بین عشایر کهگیلویه و بویراحمد رواج دارد که بر اساس آن زنان کنار گهواره می‌نشینند و شروه‌خوانی می‌کنند. شروه خوانی یک نوع نوحه‌خوانی سوزناک جنوبی است که میان زنان بوشهری هم رواج دارد.

در کردستان در روز شهادت حضرت علی‌اصغر(ع) و روز عاشورا، به یاد طفل شهید دشت کربلا گهواره‌ایی ای بین عزاداران به گردش در می‌آید و مادران برای شفای کودکان مریض خود نذر می‌کنند و صدقات خود را در این گهواره‌ها می‌اندازند.

در روزی که منقش به نام حضرت علی‌اصغر(ع) کوچک‌ترین سرباز امام حسین(ع) در صحرای کربلاست، مادران با گریه‌هایی که برای مظلومیت امام حسین(ع) و یاران باوفای آن حضرت از گونه‌هایشان جاری می‌شود با زمزمه
«یا حضرت علی‌اصغر» در گوش شیرخواران و کودکان خود آنها را نذر یاری رسان صاحب‌الزمان(عج) می‌کنند.

فاطمه مرادزاده

ایران