آبخیزداری یا آبکش‌داری؟

بتازگی نهمین فروچاله دشت کبودرآهنگ خبرساز شده و نابودی این دشت و دشت‌های متعدد دیگر در صدر اخبار قرار گرفته است، بنابراین باید پرسید آیا در چنین شرایطی می‌توان به سرانجام آبخیزداری دلخوش بود؟ متولیان وزارت نیرو معتقدند عملیات آبخیزداری در سرشاخه‌های رودخانه‌ها و تعریف مصارف روستایی برای بندهای ایجاد شده توسط سازمان جنگل‌ها باعث شده تا آب مصرف شود و به مخزن سدها نرسد، اما معاون آبخیزداری‌سازمان جنگل‌ها براین باور است تاکنون اجرای عملیات آبخیزداری بیشتر به جای تمرکز بر تغذیه آبخوان‌ها در دشت‌های بحرانی، متمرکز بر بالا دست سدها بوده است که مانع ورود رسوب به این سدها شود.

گرچه بنا به اعلام وزارت نیرو سدهای مهمی هم داریم که شدت رسوبات در آنها به حدی رسیده که بزودی از چرخه مصرف خارج می‌شود اما متولیان آبخیزداری کشور که بتازگی با عنایت رهبر معظم انقلاب 200میلیارد دلار از صندوق توسعه ملی برای اجرای طرح‌های آبخیزداری در سراسر ایران دریافت کرده‌اند، می‌گویند رویکردهای خود را تغییر داده و برای اصلاح بیلان منفی دشت‌های کشور برنامه دارند.

تاکنون سدهایی که روی رودخانه‌های کشور ساخته شده به‌عنوان عامل بروز بحران در منابع آب زیرزمینی ایران معرفی شده‌اند، زیرا کارشناسان آب معتقدند وقتی جریان پایه رودخانه متوقف شود، نفوذ آب به داخل زمین هم دچار اشکال شده و کشاورزانی که به‌طور مداوم آب را از زمین برداشت می‌کنند، به بیلان منفی دشت‌ها دامن می‌زنند. اما ناصر حیدری‌پوری، معاون آبخیزداری، امور مراتع و بیابان سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور در نشست خبری دیروز تلاش کرد به پرسش مطرح شده در زمینه تاثیر سدها بر بحرانی شدن شرایط پایین دست این سازه‌ها پاسخ روشنی ارائه نکند.

به گفته حیدری‌پوری از مجموع 164 میلیون هکتار وسعت اراضی کشور، برای 44 میلیون هکتار، مطالعه آبخیزداری انجام شده است و مطالعات در 26 میلیون هکتار از اراضی ملی در فاز تفضیلی است. تا این لحظه بالغ بر 11میلیون هکتار از سطح 26 میلیون هکتار دارای مطالعات تفضیلی، تحت پوشش عملیات اجرایی قرار گرفته است.

با این حال دشت‌های کشور یکی پس از دیگری وضعیت بحرانی پیدا می‌کنند و اگر بپذیریم یکی از وظایف آبخیزداری نفوذ دادن آب به داخل زمین برای خروج کشور از شرایط بحرانی است، باید پرسید تاکنون آبخیزداری چه تاثیری بر کاهش شرایط بحرانی در دشت‌های ایران داشته است؟ معاون آبخیزداری سازمان جنگل‌ها در این‌باره گفت: تلاش می‌کنیم نگاه جدیدتری در حوضه‌های آبریز و سطح ملی و استانی داشته باشیم. در گذشته براساس تفاهم‌نامه با وزارت نیرو در بالادست سدهای موجود عملیات آبخیزداری انجام می‌شد و الزام داشتیم اعتبارات را در آن بخش هزینه کنیم؛ اما در شرایط کنونی چنین الزامی نداریم.

او ادامه داد: براساس مطالعات وزارت نیرو محدوده 87 دشت بحرانی مشخص و موقعیت مناطق سیل‌خیز هم شناسایی شده است؛ به همین خاطر امسال‌در 626 حوضه آبریز کشور، برای 320 شهرستان برنامه‌های عملیاتی تعریف کرده‌ایم.

در حالی حیدری پوری هدف از ساخت سازه‌ها را صرفا نفوذ آب اعلام می‌کند که مشاهدات خبرنگار ما نشان می‌دهد در برخی از این سازه‌ها، کشاورزان با پمپ آب برداشت می‌کنند ودلیل رضایت آنها از پروژه‌های آبخیزداری هم همین امکان جدید تامین آب است.

نیاز به اعتبارات بیشتر!

تاکنون تاثیر عملیات آبخیزداری در کشور مشهود نبوده است اما به گفته حیدری‌پوری با موافقت رهبر معظم انقلاب 200 میلیارد دلار اعتبار از محل صندوق توسعه ملی به بخش آبخیزداری اختصاص خواهد یافت.

البته اعتبارات عملیات آبخیزداری صرفا به این رقم ختم نمی‌شود بلکه مجموعه استانداری‌های کشور هم با مشارکت خود بالغ بر 310 میلیارد تومان اعتبار در این حوزه مصرف خواهند کرد. اما سوال اینجاست آیا با اختصاص این اعتبار تعادلی بین اعتبارات سدسازی با آبخیزداری برقرار خواهد شد یا این‌که با مدیریت نامناسب این اعتبارات به‌جای این‌که خطر بحران آب را کاهش دهد به آن دامن می‌زند؟ معاون آبخیزداری سازمان جنگل‌ها در این‌باره بیان کرد: براساس اعلام وزارت نیرو 370 دشت ممنوعه و 87 دشت بحرانی داریم.

نیاز داریم برای تقویت سفره‌های آب زیرزمینی دشت‌ها برنامه‌های مشخص عملیاتی داشته باشیم تا با توجه به اهداف چند منظوره آبخیزداری و آبخوان‌داری، بخشی از مشکلات بهره برداران دشت را بهبود ببخشیم.

او ادامه داد: سال گذشت هزار سیل در ایران به ثبت رسیده است. 90درصد ایران در منطقه خشک و نیمه‌خشک واقع شده است، بنابراین باید برای قطره قطره آب کشور برنامه درستی داشته باشیم. با توجه به رضایتمندی و اقبال مردم مناطق روستایی، آبخیزداری راهکار جدی مقابله با خشکسالی است اما ارقام اختصاص یافته به عملیات آبخیزداری، بسیار کمتر از نیازهای ماست.

او ادامه داد: برای اجرای عملیات آبخیزداری به ازای هر هکتار یک میلیون تومان نیاز داریم تا در یک برنامه میان مدت، اجرای عملیات آبخیزداری را به پایان برسانیم.

همدست سدها

در حالی معاون آبخیزداری سازمان جنگل‌ها از نیاز به اعتبارات بیشتر سخن به میان می‌آورد که کارشناسان نسبت به نحوه مدیریت حوضه‌های آبریز کشور هشدار می‌دهند و تاکید می‌کنند بی توجهی به سهم محیط زیست از بارش‌ها و آب‌های سطحی سبب شده آبخیزداری نیز مانند سد سازی به خشک شدن تالاب، فرونشست دشت و ایجاد کانون گرد و غبار کمک کند.

سعید مرید، عضو هیات علمی دانشگاه تربیت مدرس نیز در نقد نحوه آبخیزداری در کشور به جام‌جم می‌گوید: مساله اصلی این است که ما در کشور حوضه آبریز را به شکل یکپارچه نمی‌بینیم و مدیریت هر بخش را یک نهاد انجام می‌دهد. یعنی سدسازی، آبخیزداری و... از سوی دستگاه‌های مختلف انجام می‌شود.

آن‌طور که او می‌گوید این نهاد‌ها به تاثیر فعالیت‌شان روی دیگر بخش توجه نمی‌کنند به همین دلیل با جمع‌آوری آب‌ها در بالا دست یک منطقه و انجام عملیات آبخیزداری برخی تالاب‌ها خشک شده‌اند، چون قبل از اجرای طرح آبخیزداری حقابه تالاب و محیط زیست در نظر گرفته نشده است.

مرید تاکید می‌کند: این نحوه عملکرد نشان می‌دهد حسابداری آب در کشورمان بدرستی انجام نمی‌شود به همین دلیل طرح‌هایی که باید به حفظ اکوسیستم کمک کند، اثری منفی در پی دارد. برای نمونه اکنون با مساله شور شدن خاک روبه‌رو هستیم.

کم اثر در تعادل بخشی به دشت‌ها

هدایت فهمی، معاون دفتر برنامه‌ریزی کلان آب و آبفای وزارت نیرو نیز در گفت‌وگو با جام‌جم درباره راه نجات دشت‌های کشور می‌گوید:‌ آنچه بیش از کار سازه‌ای شامل پخش سیلاب و... برای اصلاح بیلان منفی دشت‌ها به آن نیاز داریم، جلوگیری از شش‌میلیارد متر مکعب اضافه برداشت سفره آب‌های زیرزمینی است.

او ادامه می‌دهد: واقعیت این است که در پخش سیلاب و تغذیه مصنوعی توسط استخرهای تغذیه، با توجه به مناطق، نفوذ آب فقط سه ماه انجام می‌شود و بعد دانه‌های رسی خاک مسیر نفوذ آب را مسدود می‌کنند و باید مدت زمانی بگذرد که شرایط نفوذپذیری فراهم شود.

فهمی تاکید می‌کند: میزان نفوذ آب در مقابل حجم برداشت از منابع آب زیرزمینی هم قابل توجه نیست. پررنگ کردن اثرات آبخوان‌داری آدرس غلط دادن به مسئولان کشور است. جبران اضافه برداشت 20 سال اخیر، جز با جلوگیری از برداشت بیش از حد منابع آب زیرزمینی امکان‌پذیر نیست.

با توجه به نظرات کارشناسان و شرایط بحرانی منابع آب در کشور باید تاکید کرد برای بهبود شرایط و کاهش خطراتی که تغییر اقلیم و سوءمدیریت به منابع طبیعی کشور تحمیل می‌کند، نیاز است دستگاه‌هایی که در مدیریت منابع آب نقش دارند بیش از گذشته تعامل بین بخشی داشته باشند و دست‌کم به شکلی عمل کنند که منابع آب کشور بیش از این به هدر نرود.

لیلا مرگن

جامعه