کسی به فکر عروسک ایرانی نیست

عادل بزدوده 62 ساله، همسر طاهره برومند است و شوهر خواهر مرضیه برومند که این روزها تلاش می‌کند، جشنواره نمایش عروسکی را به خوبی و خوشی برگزار کند. بزدوده که به‌واسطه آشنایی با مرضیه خانم در کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، با طاهره خانم آشنا می‌شود و با او پیمان زن و شوهری می‌بندد از اول دلباخته فضای کانون بوده و در ایام کودکی و نوجوانی بیشترین وقت خود را در کتابخانه‌های این کانون سپری می‌کرده. پسر کانون وقتی بزرگتر می‌شود باید کانون را ترک کند چون کانون برای بچه‌ها بوده نه جوان‌ها اما عادل خان که عاشق کانون است، ترجیح می‌دهد در آنجا کار کند اما کانون را ترک نکند و چنین می‌شود که به واسطه علاقه‌اش به عروسک و نمایش عروسکی به ساخت عروسک گرایش پیدا می‌کند و به یکی از بهترین سازنده‌های عروسک تبدیل می‌شود. دوستی و فامیل شدن با مرضیه برومند که یکی از سرشناس‌ترین کارگردانان عروسکی است، شرایطی فراهم می‌کند که او طراحی و ساخت تعدادی از دوست‌داشتنی‌ترین عروسک‌های تلویزیون را به عهده بگیرد از پسر خاله بگیر تا زی‌زی گولو و تعدای از عروسک‌های محبوب مجموعه خونه مادر بزرگه از جمله گربه مرموز این خانه به نام مخمل.

بزدوده اطلاعات خوبی درباره تاریخ عروسک و نمایش‌های عروسکی دارد. او عروسک را مختص بچه‌ها نمی‌داند و بر این باور است که عروسک‌ها اولین دست‌سازهای انسان بوده‌اند که به وسیله آنها بخشی از اعتقادات و باورهای خود را بیان می‌کرده‌اند. او می‌گوید:« بچه‌ها اگر با عروسک بازی می‌کنند در اصل دارند کارآموزی راه و رسم زندگی را یاد می‌گیرند. از قرن نوزدهم به بعد بود که اندیشمندان و متفکران به این فکر افتادند که عروسک را وارد دنیای کودکان کنند تا آنها بهتر بتوانند با زندگی کنار بیایند. عروسک فقط برای سرگرمی نیست و این که فکر کنیم این وسیله فقط برای بازی است، تفکر اشتباهی است.»

اگر گفته‌های بزدوده را تا همین جا مرور کرده و به آنها فکر کنیم، متوجه می‌شویم که چرا چند سالی است روان‌شناسان و جامعه‌شناسان بر این نکته تاکید دارند که نباید پسرها را از بازی با عروسک منع کرد یا اگر پسربچه‌ای عروسک بازی کرد نباید واکنش نشان داد و آن را رفتاری متفاوت دانست. تمرین زندگی دختر و پسر ندارد، هر کدام به شیوه خود باید یاد بگیرند در زندگی واقعی چگونه رفتار کنند؛ اما واقعیت این است که دخترها بیشتر از پسرها با عروسک‌ها بازی می‌کنند. در دوره‌ای که عروسک‌های سارا و دارا باب شده بود، این دخترها بودند که عروسک دارا می‌خریدند و او را کنار سارا می‌گذاشتند. حرف سارا و دارا شد، از بزدوده می‌پرسم، در این آشفته بازاری که در بازار عروسک دیده می‌شود، آیا می‌توان اولویت عروسک‌های ایرانی را مطرح کرد؟ می‌گوید: « عروسک‌های ایرانی اولویت دارند اما واقعیت این است که کسی نیست به آنها توجه کند و دغدغه فرهنگ‌سازی درباره عروسک‌های ایرانی را داشته باشد. خیلی وقت است که دیگر کسی به این فکر نمی‌کند که چگونه می‌توان از طریق عروسک، فرهنگ‌سازی کرد و یا فرهنگ ایرانی را با این وسیله دوست‌داشتنی زنده کرد.

خیلی‌ها به باربی انتقاد می‌کنند و می‌گویند عروسک‌های باربی، فرهنگ کشورها را مورد تهاجم قرار داده‌ و تفکر بچه‌ها را به سمت فرهنگ غربی سوق داده‌اند اما نکته این‌جاست که باربی و سازندگان آن دارند کار خودشان را انجام می‌دهند و آن‌قدر حساب شده رفتار می‌کنند که همه دنیا را متاثر کرده‌اند؛ حال سوال این‌جاست که ما برای عروسک‌های ایرانی چه کرده‌ایم که بچه‌ها و مردم به جای انتخاب باربی از عروسک‌های ایرانی استفاده کنند؟ چه کم‌کاری‌هایی انجام داده‌ایم که عروسک خیمه‌شب بازی ایرانی که یکی از قدیمی‌ترین عروسک‌های ایرانی است، مدت‌هاست به فراموشی سپرده شده است. عروسک‌های خیمه شب‌بازی نماد فرهنگ ایرانی هستند و باید در مسیر تاریخ تداوم داشته باشند اما کسی به آنها توجه نمی‌کند!»

بزدوده از تاثیر جاده ابریشم در انتقال فرهنگ‌ها از سرزمینی به سرزمین دیگر صحبت می‌کند و این‌که مسافرانی که از این جاده به ایران می‌آمدند با خود عروسک‌هایی می‌آوردند و نمایش‌هایی به راه می‌انداختند که مردم ایران را شیفته خود می‌کرد و ایرانی‌ها هم کم‌کم با نمایش عروسکی آشنا شدند. در سال‌های خیلی دور در قصر برخی از پادشاهان جشن‌هایی برگزار می‌شده و عروسک‌هایی به میدان می‌آمده و هر کدام داستان خود را با نمایش‌هایی بیان می‌کردند. با این قدمت حالا ما حداقل صاحب یک یا چند عروسک ملی باشیم که نماد فرهنگ ایرانی است اما چنین اتفاقی رخ نداده، بزدوده می‌گوید:« در دوره‌هایی برخی از عروسک‌های تلویزیونی بین مردم محبوب می‌شوند. مثل الان که عروسک جناب خان را مردم خیلی دوست دارند. محمد بحرانی عزیز که از همکاران ما در مجموعه کلاه قرمزی است و صدای بع بعی متعلق به اوست به جای جناب خان صحبت می‌کند اما این عروسک که صدای آقای بحرانی، مشهورش کرده، کپی برداری از یک عروسک خارجی است و اصلا ایرانی نیست. جناب خان محبوب است اما آیا واقعا نمی‌شد یک عروسک ایرانی برای جناب خان طراحی کرد؟ واقعیت این است که درباره عروسک ایرانی در مقاطعی از سال مثل همین جشنواره نمایش‌های عروسکی، صحبت می‌شود اما در طول سال برای هیچ‌کس موضوع عروسک ایرانی جدی نیست!»

مرضیه برومند و تیمی که سال‌هاست با او همکاری می‌کنند مثل بزدوده، ایرج طهماسب، حمید جبلی، مرضیه محبوب و... تلاش می‌کنند نمایش عروسکی را در ایران زنده نگه‌دارند آن هم به‌واسطه کارهای تلویزیونی که پربیننده است و گاهی هم در سینما. اما دنیای عروسک‌ها و قصه‌هایی که عروسک‌های بومی و محلی در دل دارند ریشه در فرهنگ بومی و اصیل ایرانی دارند. فرهنگی که در عروسک‌فروشی‌ها و بازار عروسک ایران کم‌تر دیده می‌شود. برخی معتقدند که دنیای نمایش عروسکی با عروسک‌بازی بچه‌ها فرق دارد اما اگر قرار است بچه‌های ایرانی با عروسک‌ها راه و رسم زندگی ایرانی را تمرین کنند باید عروسک‌های ایرانی را بشناسند و آنها را دوست داشته باشند. بزدوده معتقد است: «شاید این روزها بازار بازی‌های رایانه‌ای و عروسک‌های کامپیوتری داغ باشد اما این بازی‌ها و عروسک‌ها هرگز نمی‌توانند فرهنگ‌سازی کنند و جای خود را برای همیشه در تاریخ یک کشور ثابت نگه‌دارند.»

طاهره آشیانی

روزنامه‌نگار