گفت‌وگو محور، ساده، اما محبوب

گفت‌وگو، مشی برنامه‌های موفق دنیا

«این شب‌ها» یکی از برنامه‌های موفق گروه معارف شبکه یک سیما بود که پخش آن دو سالی می‌شود متوقف شده است. یونس قاسمی،‌ تهیه‌کننده برنامه این ‌شب‌ها برنامه‌های گفت‌وگو‌ محور را گونه‌ای متداول، تجربه شده و جا افتاده در همه دنیا می‌داند و گفت‌وگو‌محور بودن یک برنامه را نشان ضعف و تکرار آن قلمداد نمی‌کند. او به جام‌جم می‌گوید: تلویزیون‌های بزرگ دنیا برنامه‌های گفت‌وگومحور فراوان دارند، بنابراین این یک شیوه متداول، تجربه شده و مورد پسند مخاطب است. شاید گفت‌وگومحور بودن در برنامه‌های معارفی بیشتر به چشم بیاید اما مگر در برنامه‌های اقتصادی و ... چه کاری انجام می‌شود!؟ واقعیت این است گفت‌وگو همیشه با آدم‌های جدید و درباره موضوعی جدید است و به همین خاطر مردم معمولا تماشای این سبک از برنامه‌ها را دوست دارند. این نقص نیست ولی با این‌که برنامه‌ها نوآوری داشته باشند، منافاتی ندارد. می‌توان برنامه‌های گفت‌وگومحور را در کنار برنامه‌هایی از جنس دیگر داشت.

راهی سهل‌الوصول

به نظر می‌رسد تجربه گونه‌های دیگری از برنامه‌سازی در حوزه معارف به خلاقیت و عزم بیشتری نیاز دارد. تهیه‌کننده برنامه این شب‌ها به دشواری‌های تجربه راه‌های دیگر در مقایسه با برنامه‌های گفت‌وگو محور اشاره می‌کند و می‌گوید: در این حوزه می‌توان به سمت ساخت مستند رفت ولی اگر مستندی بخواهد به ثمر بنشیند زمان می‌برد. ساخت مستند نیازمند تحقیقات گسترده و تصویربرداری طولانی‌ است. افق بلندتری می‌طلبد که لازم است برنامه‌سازان و مسئولان تلویزیون به آن توجه کنند و شاید به دلیل همین سختی کار است که مغفول مانده و کمتر به آن توجه می‌شود. در مقایسه با مستندسازی، برنامــــه‌هـــــای گـــفت‌وگــــــــــومــــــــحور سهل‌الوصول‌تر به نظر می‌رسند. در این گونه برنامه‌ها استودیو آماده است،‌ یک مجری و موضوع انتخاب و مهمانی دعوت می‌شود، در صورتی‌که برای یک کار مستند مدت‌ها زحمت کشیده می‌شود و هزینه زیادی دارد.

آسان و محبوب

قاسمی بیان می‌کند ترجیحی در ساخت نوع خاصی از برنامه ندارد، اما فکر می‌کند ژانرهای گوناگون، تکمیل‌کننده همدیگر هستند، مثلا برای پرداختن به زندگی اهل بیت می‌توانیم مستند، برنامه گفت‌وگو محور، نماآهنگ و انیمیشن داشته باشیم. یکی از دلایلی که این تهیه‌کننده برنامه‌های معارفی، برای موفقیت و فراوانی برنامه‌های گفت‌وگومحور عنوان می‌کند این است که مردم ما بیشتر راغب به دیدن شوند. او می‌گوید: تصور این است که برنامه‌های گفت‌وگو محور اثر آنی و زودتری روی مخاطب می‌گذارد؛ بیننده ما در خانه دارد کار دیگری انجام می‌دهد و گوشش به تلویزیون است. شاید برای همین است که برنامه گفت‌وگو محور محبوبیت دارد. البته محدودیت‌های مالی یا مطرح نشدن ایده خوب هم می‌تواند از دلایل نبود یا کم بودن دیگر ساختارها باشد.

فاصله میان مفهوم تا مصداق

میثم فکری، مدیر گروه معارف شبکه سه سیما از کسانی است که در مورد ازدیاد برنامه‌های گفت‌وگومحور انتقاد دارد و آن را بلایی می‌داند که نه فقط برنامه‌های معارفی بلکه بیشتر برنامه‌های سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و ... به آن مبتلا شده‌اند. فکری توضیح می‌دهد: احتمالا بسیاری از ما کار سخت را دوست نداریم. ساده‌ترین کار گفتار است که می‌تواند سخنرانی یا در بهترین حالت،‌ گفت‌وگوی دونفره باشد. در برنامه‌های معارفی مساله این است که از مفهوم تا مصداق فاصله وجود دارد، یعنی از یک سو مفهوم دینی داریم که عالمان و کارشناسان دین آن را بلدند و از آن طرف یکسری برنامه‌ساز داریم که می‎‌خواهند آن مصداق را عینی کنند. عینی کردن آن مصداق برای مخاطب کار سخت و پیچیده‌ای است که احتیاج به حلقه واسط دارد. سال‌هاست به دنبال این هستیم که برنامه‌سازان هم نگاه کارشناسی و هم نگاه برنامه‌سازی و مخاطب‌شناسی داشته باشند. این حلقه مفقوده است و از این رو ما ساده‌ترین راه را انتخاب می‌کنیم و می‌گوییم بگذار این مفهوم را از زبان کارشناس دینی بشنویم. برای همین در برنامه از یک کارشناس دعوت و با او صحبت می‌کنیم.

معارف با عطر و طعم‎‌های متفاوت

فکری بیان می‌کند: به صورت کلیشه جا افتاده است که برنامه معارفی یعنی گفت‌وگو با کارشناس دینی. کمتر به دنبال آن رفته‌ایم که یک کار نمایشی، ترکیبی یا مستند در حوزه معارف داشته باشیم. تا امروز بیشترین قالب استفاده شده،‌ گفت‌وگو یا مستندهای گزارشی و روایی ساده بوده است. من به عنوان یک مدیر گروه معارف می‌پذیرم این اشکال هست. ساخته‌هایی ذهنی در حوزه‌های برنامه‌سازی وجود دارد که به ما مجال تولید برنامه‌هایی با قالب‌های متفاوت را نمی‌دهد و این یک مقدار کار را سخت می‌کند. ادعایی دارم که شاید شوخی قلمداد شود، اما من می‌گویم حتی در حوزه آشپزی هم می‌شود کار معارفی انجام داد! کار نمایشی که صد‌در‌صد می‌توان ساخت. چیزی که فراموش کرده‌ایم این است که انتقال مفاهیم دینی را می‌توانیم از کودکی انجام دهیم. باید برنامه‌های جذاب و پرمخاطب در حوزه نوجوان هم داشته باشیم.

تلاش‌های دیده نشده

فکری، مدیر گروه معارف شبکه سه سیما می‌گوید در میان برنامه‌های پرمخاطب دنیا همیشه برنامه‌های گفت‌وگو محور با عنوان تاک‌شو وجود دارند و از این رو نمی‌توان به طور کلی این ساختار را کهنه دانست.
او توضیح می‌دهد: من اصل برنامه‌های گفت‌وگو محور را زیر سوال نمی‌برم، اما به نظرم فراگیری و فراوانی آن است که مخاطب را دلزده می‌کند. قطعا اگر آثار نمایشی، ‌رئالیتی شو و... مثل قطعات پازل در کنار هم قرار بگیرند، تنوع و جذابیت ایجاد می‌شود. تا امروز تلاش‌هایی برای تنوع بخشیدن به ساختار برنامه‌های معارفی انجام شده اما طبیعتا در برخی حوزه‌ها و ساختارها مثل حوزه نمایشی دستمان بسته است ولی آثار کوتاه، کلیپ مانند و قطعات نمایشی کوتاه تولید کرده‌ایم و سعی داریم ساختارهای غیرگفت‌وگومحور را هم امتحان کنیم.

معارف از دریچه مناظره

هر چند که اغلب برنامه‌های معارفی سیما گفت‌وگو محور هستند اما در میان کارنامه تلویزیون در این حوزه، چند برنامه نیز پیدا می‌شود که در قالب مناظره میان دو دیدگاه متفاوت و یا بحث و نظرخواهی کارشناس با تماشاگران به واکاوی موضوع برنامه می‌پردازند. این برنامه‌ها اغلب سعی در انعکاس نظرهای جوانان دارند، از این‌رو غالب تماشاگران مهمان برنامه را جوانان و نوجوانان تشکیل می‌دهند که در ضمن بیان نظراتشان با کارشناس برنامه، چالش می‌کنند. همچنین برنامه‌های اندکی هستند که در قالب برنامه‌ای ترکیبی، با موضوعات تربیت دینی و نگاه معارفی به سوژه‌های روز می‌پردازند و با دعوت از مهمانان برای پاسخ به سوالات نسل نو و طرح سوژه‌های روز گونه متفاوتی از برنامه‌سازی معارفی را به نمایش می‌گذارند. برنامه دو طرفه نمونه‌ای از این برنامه‌ها بود که توانست در زمان خود مخاطبان را با خود همراه سازد و نشان دهد که می‌شود برنامه‌ای معارفی با شکل و شمایلی تازه و فضایی پویا ساخت و مخاطبان جوان را نیز با خود همراه کرد.

شاید سوال شما هم باشد

یکی از برنامه‌های موفق سیما در حوزه معارف که از همان ساختار همیشگی و امتحان پس داده استفاده می‌کند، برنامه سمت خدا با اجرای نجم‌الدین شریعتی و همچنین آفتاب شرقی است. در این برنامه‌ها در ساده‌ترین شکل ممکن، مجری سوال‌های بینندگان را از کارشناس برنامه می‌پرسد و با او به گفت‌وگو می‌پردازد. نتایج نظرسنجی‌ها نشان می‌دهد سمت خدا جزو برنامه‌های پر مخاطب سیما در گروه معارف است. شاید همین، مثال نقضی باشد برای این‌که الزاما برنامه‌های گفت‌وگو محور به دام کلیشه نمی‌افتند و ریتم کند یک برنامه حتما دلیلی بر ضعف آن نیست. اما اینها در صورتی است که یک برنامه با شناخت سوژه و فضای خود به سبکی از اجرا برسد نه آن‌که از دست دیگری مشق کند و راهی را صرفا برای سهل و کم هزینه بودن آن برگزیند.

قصه بگو

مدیر گروه معارف شبکه سه، برای لزوم تنوع در شکل برنامه‌های معارفی به مرجع اصلی این برنامه‌ها یعنی قرآن اشاره می‌کند و می‌گوید: گویی ما ساختار را با محتوای دینی ممزوج می‌دانیم؛ در صورتی که وقتی برای یک برنامه سیاسی و اجتماعی می‌توان ساختارهای متعددی تعریف کرد، اتفاقا برای برنامه‌های معارفی بیشتر از آن می‌شود ساختارهای متنوعی اجرا کرد. خداوند در قرآن مجید از بهترین و جذاب‌ترین ساختار ممکن،‌ یعنی قالب داستان استفاده کرده است. داستان حضرت ابراهیم، موسی و ... نمونه‌های آن هستند. ما درحوزه معارف از این غافل شده‌ایم و فکر می‌کنیم در این زمینه تنها یک نوع ساختار داریم و آن هم گفت‌وگوست. گمان می‌کنیم ساختارهای دیگر برای حوزه‌های دیگر است، چون آن حوزه‌ها موضوع جذاب‌تری دارند. در صورتی که ما نیز در حوزه معارف موضوعات جذاب داریم.

ترانه فروردین

روزنامه‌نگار