با مسجد کبود آشنا شویم!

کتیبه سردر این اثر تاریخی، سال بنای آن را 845 هجری شمسی و زمان سلطان جهانشاه مقتدرترین حکمران سلسله قراقویونلو و البته خواست و دستور دختر او صالحه خانم را نشان می‌دهد. کتیبه کاشیکاری سر در اصلی مسجد کبود و دیگر کتیبه‌های سردر مسجد به خط نعمت‌ا... البواب، خوشنویس مشهور سده نهم است و سرکاری و نظارت بر ساخت آن با عزالدین بن ملک قاپوچی بوده‌است.

تبریز شهر زلزله هاست و مسجد آبی هم از زلزله‌های گاه به گاه این شهر در امان نمانده است. اولین بار در زلزله سال 1158 (1780 میلادی)، لرزه بر اندامش افتاد و گنبدهایش فرو ریخت. خرابه‌های مسجد برای بیش از 150 سال بدون تعمیر باقی ماند تا آن‌که در سال 1318 تعمیرات و دوباره‌سازی مسجد به منظور حفاظت و بازسازی بخش‌های باقیمانده شامل طاق‌ها و پایه‌ها آغاز شد و تا سال 1355 کارهای ساختمانی آن به پایان رسید. بازسازی گنبد اصلی و گنبد کوچک با طرح و استادکاری استاد محمدرضا معماران بنام انجام شد. بازسازی کاشیکاری داخلی و خارجی این مسجد اما همچنان ادامه دارد، یعنی این‌که به سرانجامی نرسیده است. این مسجد که تا چند سال پیش کمتر مورد توجه و استفاده بود، سال 1393 مورد توجه شهروندان تبریزی قرار گرفت و اقامه نماز در آن آغاز شد. لازمه استفاده از مسجد اما مفروش کردن کاشیکاری‌های کف آن بود و لوله‌کشی گاز شهری برای در امان ماندن از سرما که البته این لوله‌کشی نامناسب و غیراصولی تخریب بخشی از دیوارهای تاریخی مسجد را به دنبال داشت.

مسجد کبود با تنوع و ظرافت کاشیکاری و انواع خطوط به‌کاررفته در آن و بویژه به دلیل رنگ لاجوردی کاشیکاری‌های معرق آن به «فیروزه اسلام» شهرت یافته‌است. سبک معماری این بنا به شیوه آذری است. صحن بزرگ مسجد مربع شکل است که حوضی برای وضو در آن قرار داشت و شبستان‌هایی نیز جهت پناهگاه مستمندان و درس خواندن در آن وجود داشته؛ چیزی که در مساجد کنونی از آن خبری نیست. بنای اصلی مسجد کبود، بنایی آجری است و کل بنا دارای گنبد اصلی و گنبد جنوبی است که روی صحن بزرگ و صحن جنوبی کوچک‌تر واقع شده‌اند. بنا دارای هفت گنبد کوچک‌تر است که سقف شبستان‌های شرقی و غربی و ورودی مسجد را پوشانده‌اند. در ساختمان گنبدهای مسجد کبود از هیچ سازه‌ای استفاده نشده‌است و همین کار بازسازی گنبدها را با مشکل مواجه کرده بود، چراکه معماران معاصر از چگونگی طراحی و ساخت گنبد بدون سازه مسجد آگاهی نداشتند. مشکل بازسازی سرانجام با طرح استاد معماران بنام حل و بنا دوباره بدون استفاده از سازه، بازسازی شد. بنای مسجد شامل صحن اصلی یا صحن بزرگ است که به شکل مربع و در زیر گنبد اصلی واقع شده‌است. بنای مسجد شامل یک صحن کوچک نیز است که در قسمت جنوبی مسجد و زیر گنبدی کوچک‌تر واقع شده، در جنوبی‌ترین قسمت مسجد (در جنوب صحن کوچک) سردابه‌ای وجود دارد با دو مقبره که هنگام بازسازی مسجد کشف شده‌اند و تصور می‌شود این دو مقبره متعلق به جهانشاه و دخترش باشد. در حیاط مسجد در شمال و شرق رواق‌هایی است که اخیرا به بقایای مسجد افزوده شده‌اند.

کاشیکاری‌های ایوان ورودی مسجد که به صورت معرق تزئین شده‌است، کتیبه‌ای دارد به خط رقاع. این کتیبه و دیگر کتیبه‌های سردر مسجد به سبک خط کوفی و ثلث است.