«دیپلماسی آب» جاری نیست

‌به گزارش جام‌جم، حجم آب‌های فسیلی کشور‌ حدود 500 میلیارد مترمکعب برآورد می‌شود، اما از این مقدار‌ فقط حدود 200 میلیارد مترمکعب آب شیرین است و بقیه آن را آب شور تشکیل می‌دهد. این درحالی است که به گفته رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست در چند دهه گذشته، 170 میلیارد‌ ‌مترمکعب از این منابع آب نیز برداشت شده و ‌تا در چند سال آینده‌ آب‌های شیرین فسیلی کشور ته می‌کشد.

آن‌طور که عیسی کلانتری می‌گوید تا حدود 15 سال دیگر خشکسالی، 50میلیون ایرانی را ناچار به کوچ می‌کند، ایرانی‌هایی که ساکن مناطقی مثل جنوب البرز تا آب‌های جنوبی و شرق زاگرس تا مرزهای شرقی کشور هستند‌. این در حالی است که حقابه‌های کشورمان نیز از سوی کشور‌های همسایه رعایت نمی‌شود.

مهلکه آب

براساس تحقیقات سازمان ملل تا‌ سال 2025 تعداد کشورهایی که از کمبود آب رنج خواهند برد به 30 کشور می‌رسد که 18 کشور از میان آنها در خاورمیانه و شمال آفریقا جای گرفته‌اند.

از طرفی سرانه دسترسی به آب شیرین در آسیا از جمله در خاورمیانه 10 برابر کمتر از میانگین جهانی است.

از سوی دیگر مناقشه ایران با ترکیه در چند سال گذشته بر سر محدودسازی این کشور به واسطه پروژه عجیب سدسازی‌اش موضوعی است که پای این مساله را حتی به افکار عمومی هم باز کرده و باعث راه‌اندازی پویش‌های مردمی برای جلوگیری از این وضعیت هم شده است.

هرچند این مناقشه اولین تنش آبی ایران با کشورهای همسایه‌اش نیست و کشور افغانستان در سال‌های گذشته با تغییر مسیر و زدن سد، سهم آب ایران از رودخانه هیرمند را نداده و این موضوع باعث خشک‌ شدن رودخانه هیرمند و تالاب ‌هامون در ایران و بروز مشکل شدید کمبود آب در منطقه سیستان‌و‌بلوچستان شده است.

وقتی جایگاه دیپلماسی در مساله ‌آب مهم‌تر می‌شود که بدانیم ایران دارای 89 رودخانه مرزی است که شامل 17 رودخانه مشترک با کشورهای همجوار، چهار رودخانه ورودی و 68 رودخانه خروجی است و سیاست‌های اجرایی روی هرکدام از آنها باعث تنش‌هایی در منطقه می‌شود.

دیپلماسی آب

دیپلماسی آبی که بسیاری بر این باورند ایران تشنه آن است و مدت‌ها از آن غفلت کرده هنوز بدرستی در کشورمان تعریف نشده است. حجت میان‌آبادی صریح و شفاف می‌گوید هنوز تعریف ثابتی از این نوع دیپلماسی وجود ندارد. این پژوهشگر دیپلماسی آبی به جام‌جم می‌گوید: مطرح شدن بحث دیپلماسی آب به شکل گسترده در جامعه اتفاق خوبی است، اما برای ما نگرانی‌هایی را به همراه دارد که آن هم نبود آگاهی و اشراف کامل و کافی به بحث دیپلماسی آب است که ما هنوز تعریف مشخص و شفافی را برای آن ارائه نکرده‌ایم.

جالب این‌که به گفته او شواهد‌ نشان می‌دهد حتی در جامعه علمی ما تعاریفی که از دیپلماسی آب مطرح می‌شود تعاریف کاملی نیست. برخی از افراد حتی دیپلماسی آب را به مذاکرات آبی تقلیل داده‌اند. میان‌‌آبادی می‌گوید: مذاکرات آبی، بخشی از این دیپلماسی است اما ترجمه دیپلماسی آب با مذاکرات آبی قطعا محدود کردن مبحث بسیار گسترده دیپلماسی آبی است. هرچند گاه شاهد فعالیت‌هایی هستیم که می‌توان هم‌رده با دیپلماسی آبی دانست ولی آنها هم دچار نقصان جدی است.

تنش‌های آبی

یکی از حوزه‌های پرمناقشه در خاورمیانه، حوزه دو رود دجله و فرات است. سرچشمه هر دو رود جنوب ترکیه است. با ورود به عراق این دو رودخانه به یکدیگر پیوسته و در نهایت راهی خلیج فارس می‌شود. سدسازی صورت گرفته در چهار دهه اخیر در سوریه، عراق و بویژه طرح GAP در ترکیه موجب بروز بحران‌های جدیدی در این منطقه شده است.

«پروژه آناتولی جنوب شرقی» یا GAP یکی از بزرگ‌ترین پروژه‌های آبی جهان و بزرگ‌ترین پروژه توسعه‌ای ترکیه است. طبق این پروژه قرار است تا سال 2023 میلادی 22 سد روی دجله و فرات ساخته شود. فقط یکی از آنها سد آتاتورک است که حدود 49 میلیارد متر مکعب گنجایش دارد که برابر است با گنجایش 650 سد ایران. با رسانه‌ای شدن این پروژه‌ها در ایران دیپلماسی آب دغدغه افکار عمومی نیز شد.

مهدی به‌روش، استاد دانشگاه هم از غفلت سیاست در این رابطه حرف می‌زند. او به جام‌جم می‌گوید: پیمانکار اروپایی این سدها به دلیل مغایرت پروژه با اصول محیط‌زیستی (ارزیابی زیست‌محیطی) و اعتراض‌های فراوانی که ساخت سدها برانگیخت، قرارداد با ترکیه را به هم زد ولی در این میان آنها با پیمانکار دیگری کار را دنبال کردند.

او می‌گوید: با این تفاسیر به اعتقاد مسئولان ایرانی و ترکیه هیچ ‌نوع تحقیق و داده علمی درخصوص تاثیرات مضر زیست‌محیطی با ساخت این سدها وجود ندارد، اما شواهد علمی موجود در ساخت سد نشان می‌دهد با توجه به این‌که برای پر شدن مخازن و بهره‌برداری کامل، بازده زمانی دو تا شش سال وجود دارد، این مدت به ضرر محیط‌زیست اطراف و نیز افزایش گرد و غبار در مناطق پایین‌دست رودخانه‌هاست.

پیامدهای بحران آب

بحران آب تنها چالش پیش رو نیست، چون‌ این چالش منشا ‌تنش‌های دیگری است. میان آبادی پژوهشگر دیپلماسی آب معتقد است این چالش را باید به صورت یک مجموعه دید.

او به جام‌جم می‌گوید: دنیا به این نتیجه رسیده است که حل مسائل آبی را باید در مجموعه کلان‌تری به نام آب، ‌انرژی و غذا دید.

برای حمایت از جمعیت جهان که تا سال 2050 به 9.7 میلیارد نفر خواهد رسید، لازم است تولید غذا 60 درصد و تقاضای آب 55 درصد افزایش پیدا کند اما وضعیت در آسیا بدتر است؛ براساس چشم‌انداز توسعه آبی آسیا 3.4 میلیارد نفر جمعیت ساکن در این قاره به صد درصد غذای بیشتری نیاز خواهند داشت که باید از منابع در حال نقصان و غیرقابل جایگزین فعلی تامین شود.

حامد نجفی‌علمدارلو، عضو هیات علمی دانشگاه تربیت مدرس هم معتقد است هرچند جنگ مستقیم کشورها به واسطه تامین منابع آبی در چنین روزگاری دور از ذهن است، اما مناقشه‌های منطقه‌ای در ایران همچون موضوع آب کارون، زاینده‌رود و ارومیه نشان می‌دهد تنش‌های داخلی بر سر تامین منابع آبی بالا گرفته است.

دیپلماسی کافی نیست

مسائل آبی در هر منطقه شرایط خاص خودش را دارد. بدون شک یک لیتر آب در مناطق مرزی شرق کشور مثل سیستان و بلوچستان ارزشش قابل مقایسه با صدها متر مکعب در شمال کشور نیست. همین است که نمی‌توان عنوان کرد توجه به آب‌های شمال کشور می‌تواند این مشکل را در شرق کشور حل کند.

میان‌آبادی معتقد است غفلت از دیپلماسی آب در چندین سال گذشته حالا تهدید تازه‌تری را برای چالش آب در ایران پدیدار کرده است.

او می‌گوید: ما سال‌های سال از بحث دیپلماسی آب غفلت کرده‌ایم و حالا اتفاقا ممکن است دچار افراط در کاربری این نوع دیپلماسی در حل مشکلات آبی شویم و سطح توقعات را از دیپلماسی آب به عنوان یگانه راه نجات‌بخش مسائل آبی به صورت کاذب بالا ببریم.

مباحث آبی، مباحث بسیار گسترده و در هم تنیده‌ای هستند، به این مفهوم که این مباحث یک راهکار و یک ابزار قطعی و مشخص ندارند.

میان‌آبادی می‌گوید: ما به ابزار و راه حل‌های بسیار متعددی برای حل این مسائل نیاز داریم. ما برای توجه به یک مساله لزوما نیاز به نفی دیگر ابزارها نداریم. این ابزارها را باید همزمان و توامان استفاده کنیم. این‌که بخواهیم به دیپلماسی آب توجه کنیم به معنای نفی دیگر موارد نیست.

این در حالی است که نجفی علمدارلو معتقد است مسائل داخلی در موضوع بحران آب خیلی جدی‌تر از مشکلات برون‌مرزی است.

با توجه به نظر کارشناسان نباید دیپلماسی آب را تنها راه چاره دانست، چون پیش از آن باید به ناکارآمدی مدیریت داخلی بر منابع آب خرده گرفت، چرا که ایران در مقایسه با آمارهای جهانی، برداشت بیش از حدی از منابع آب دارد و بازده اقتصادی یا بهره‌وری اقتصادی آب در تولیدات کشاورزی‌اش پایین است.

توسعه آبیاری مدرن، اصلاح الگوی کشت، جدایی آب شرب و خانگی از دیگر مصارف شهری و توسعه سیستم فاضلاب شهری در سراسر کشور راهکارهای کوتاه مدت و میان مدت حل این چالش است. هر چند در کنار این مدیریت داخلی نباید از دیپلماسی آب هم غفلت کرد.

میثم اسماعیلی - جامعه