همدلی با نور چشمانِ نـابینا

مانند اغلب ما که گمان می‌کنیم، افراد نابینا احاطه‌ای بر محیط اطراف خود ندارند و در برقراری ارتباط و انجام کارهایشان ناتوان هستند، خانم کارمند نیز با اتکا به این فرض، شروع به پرسیدن سوالات خود از همراه فرد روشندل کرد. ناگهان فرد روشندل خطاب به خانم گفت؛ این کار حقوقی متعلق به من است. بهتر است سوالات را از خودم بپرسید. من صحبت‌های شما را کاملا می‌شنوم و به لحاظ ادارک نیز مشکلی برای پاسخگویی ندارم. شما با یک عقب‌مانده ذهنی مواجه نیستید!

این اعتراض سکوت سنگینی را بر فضای دفترخانه حاکم کرد. اکثر افراد حاضر در دفترخانه با نگاه تحقیرآمیز خود، خانم کارمند را به خاطر این اتفاق ملامت کردند.

امروز 23 مهر / 15 اکتبر روز جهانی عصای سفید است و به مناسبت این روز شاید بهتر باشد از خود بپرسیم، وظیفه هر کدام از ما در برابر سلامت روان افراد روشندل چیست؟ هنگام مواجهه با این افراد چگونه با آنها رفتار کنیم که باعث بروز احساسات ناخوشایند همچون سرخوردگی، احساس ناتوانی و درماندگی نشویم؟

حمدالله خواجه حسینی، دانشجوی دکترای روان‌شناسی تربیتی و کارشناس ارشد توانبخشی دفتر توانمندسازی معلولان سازمان بهزیستی کشور و نویسنده کتاب «همگام با کودکان آسیب‌دیده بینایی و خانواده‌های آنان» که خود نیز یک روشندل است، در گفت‌وگو با جام‌جم و در پاسخ به پرسش‌های مذکور معتقد است؛ همه اعضای جامعه از خود روشندلان و خانواده‌هایشان گرفته تا مسئولان جامعه در برابر سلامت روان معلولان از هر گروهی که باشند، مسئول هستند.

ضرورت مسئولیت‌پذیری والدین

متخصصان، ازدواج فامیلی و در نتیجه اختلالات ژنتیک را مهم‌ترین دلایل نابینایی یک نوزاد عنوان می‌کنند، اما همین پدر و مادر به جای پذیرش اشتباه خود، با مقصر دانستن یکدیگر در انتقال ژن معیوب به کودک، راه فراری می‌یابند تا مسئولیت خود را نپذیرند و با پاک کردن صورت مساله، کودکشان را از یک فرآیند رشد طبیعی محروم می‌کنند.

زمان طلایی زندگی روشندلان

سال‌های اولیه زندگی یک کودک نابینا همچون یک کودک معمولی بسیار مهم است، اما نابینا بودن این کودکان، دو سال اول زندگی آنان را به یک زمان طلایی تبدیل کرده است. نقص بینایی برخلاف شنوایی با نشانه‌هایی همچون اختلال در شکل و فرم چشم، حرکت بیش از حد چشم، عدم تعقیب نگاه والدین یا محرک‌های محیطی و تورم همراه است. والدین به محض مشاهده این علائم با مراجعه به چشم پزشک از وضعیت بینایی کودک خود مطلع می‌شوند.

در صورت تائید نابینایی کودک، اقدامات والدین از همان زمان باید آغاز شود. اولین اقدام والدین،‌ پذیرش معلولیت کودک و دریافت خدمات مشاوره است. آنها باید یاد بگیرند، با فرزند خود چگونه رفتار کنند و کودک چه آموزش‌هایی را از طریق والدین خود دریافت کند تا بتواند بر محدودیت‌های خود غلبه کند.

توانمندسازی حواس چهارگانه

پایه‌های سلامت روان کودک از همان زمان اطلاع والدین نسبت به مشکل بینایی کودک و پذیرش این مساله از سوی آنها آغاز می‌شود. والدین در این مرحله می‌توانند با تمرکز بر توانمندسازی سایر حواس کودک، اعم از حس لامسه، شنوایی، بویایی و چشایی او را در دستیابی به مهارت‌های موردنیاز زندگی توانمند سازند و به او کمک کنند، در بزرگسالی بهتر و راحت‌تر بر محدودیت‌های محیطی خود غلبه کند و باز هم از سلامت روان بیشتری برخوردار باشد.

نکته قابل تأکید آن که هر چه کودک در فراگیری مهارت‌های حسی، حرکتی، عاطفی، شناختی و اجتماعی قوی‌تر باشد، از قوای روانی بالاتری در جامعه برخوردار خواهد بود. والدین این کودکان می‌توانند با مراجعه به مراکز بهزیستی و آموزش و پرورش استثنایی برنامه‌های آموزشی و توانبخشی موردنیاز خود و کودک را دریافت کنند.

خانه‌ای امن برای کودکان روشندل

بچگی یعنی شیطنت و بازیگوشی. فرقی نمی‌کند که آن کودک بینا باشد یا نابینا. همه بچه‌ها دوست دارند به وسایل خانه دست بزنند. آنها با این کار می‌خواهند با محیط پیرامون خود ارتباط برقرار کنند و آن را بشناسند.

به همین دلیل، کارشناسان توصیه می‌کنند، والدین کودکان روشندل در راستای ایمن و متناسب‌سازی محیط خانه از بخاری و پنکه زمینی و سایر ابزار خطرآفرین استفاده نکنند. ورودی اتاق‌ها باید بدون مانع باشد و کفپوش‌های خانه لغزنده نباشند.

شنوایی، اولین حس تحت آموزش

تقویت مهارت‌های حسی و حرکتی، اولین آموزش‌هایی است که یک کودک روشندل باید بیاموزد. شنوایی اولین و مهم‌ترین حسی است که در کودک باید تقویت شود. کودک با کمک این حس می‌تواند با محرک‌های زیادی آشنا شود و با محیط ارتباط برقرار کند. برای این کار والدین باید از ابزارها و اسباب‌بازی‌های صدا دار همچون توپ‌های شنی برای برقراری ارتباط کودک با محیط استفاده کنند.

لامسه حس دیگری است که در بچه نابینا باید تقویت شود. کودک با کمک این حس می‌تواند اندام‌های مختلف بدن خود را بشناسد و آنها را به حرکت درآورد. والدین باید با ایمن‌سازی محیط خانه، دست بچه را بگیرند و او را با فضای داخل خانه و کارکرد ابزارها از طریق لمس کردن آشنا کنند.

سخت‌ترین دوران زندگی روشندلان

برقراری ارتباط با همسالان، سخت‌ترین دوران زندگی کودکان نابیناست، چراکه کودک به دلیل محدودیتی که دارد، با ناسازگاری و طرد سایر همسالان خود مواجه می‌شود. این والدین هستند که تعیین می‌کنند، کودک چگونه به دنیای همسالان خود وارد شود. آنها می‌توانند با مدیریت مناسب، فرآیند سلامت روان فرزند خود را به اندازه قابل توجهی تضمین کنند.

رفتار والدین در خودباوری، عزت‌نفس و اعتماد به نفس کودک بسیار موثر است. قبول داریم که والدین این بچه‌ها زحمت زیادی را برای رشد و پرورش کودکشان باید متقبل شوند، اما راهکار دیگری وجود ندارد. هر کودکی با هر سطح از سلامت، یک انسان است و باید از سوی والدین و سایر اعضای جامعه مورد توجه قرار گیرد.

والدین باید بیاموزند که کودک روشندل چگونه در میان همسالان خود حضور یابد تا مورد تمسخر قرار نگیرد. یکی از روش‌های توصیه شده توسط متخصصان، برگزاری جشن تولد برای کودک نابینا و دعوت از همسالان کودک برای حضور دراین جشن است. با این کار کودکان در فضایی شاد با هم آشنا می‌شوند و پذیرش راحت‌تر و بهتر انجام می‌گیرد.

آموزش استقلال به روشندلان

بی‌مسئولیتی برخی والدین و مسئولان جامعه نسبت به رشد و پیشرفت این کودکان و تامین حقوق قانونی و مدنی آنها باعث شده، استعداد و توانمندی اغلب روشندلان ناشناخته بماند و به افرادی منزوی و افسرده تبدیل شوند.

مشکل بزرگ این افراد، نابینایی نیست بلکه پذیرفته نشدن معلولیت آنها از سوی والدین، افراد جامعه، مسئولان و در مجموع نگاه کردن به آنها به چشم یک فرد عقب مانده است در صورتی که معلول بودن یک عضو از بدن به معنای حذف کل وجود آن فرد از فرآیند زندگی نیست.

والدین می‌توانند ضمن پذیرش محدودیت‌های کودک نابینای خود، با او همانند یک فرد عادی رفتار کنند. استعدادهای او را کشف کنند و با کمک روش‌هایی موثر، انواع استقلال را به او بیاموزند. والدین باید بیاموزند و توجه داشته باشند که یک کودک روشندل هم می‌تواند از استقلال نسبی برخوردار باشد، به شرط آن که والدین به این امر توجه داشته باشند.

سهیلا فلاحی

جام‌جم