سیاست همسایگی در آسیای مرکزی و قفقاز

در آن مقطع ایران با قدری تاخیر نسبت به استقلال کشورهای اتحاد شوروی واکنش نشان داد و پس از این‌که چند کشور دیگر مثل ترکیه، استقلال این کشورها را به رسمیت شناختند، اقدام مشابه از سوی ایران انجام شد. احتمالا یکی از دلایل تاخیر، روابط خوب ایران با اتحاد جماهیر شوروی بود و برخی از سیاسیون تصور می‌کردند که شناسایی استقلال این کشورها، ممکن است موجب نارضایتی مسکو و سردی روابط شود. شاید هنوز باور نکرده بودیم که نظام سیاسی شوروی دچار فروپاشی شده است. در آن زمان دو نگرش وجود داشت یکی این‌که فروپاشی شوروی برای ایران یک تهدید است و دیگر این‌که وضعیت جدید برای ایران یک فرصت تلقی می‌شود و در نهایت، نظر غالب این شد که وضعیت جدید برای ایران می‌تواند فرصت‌های فراوانی ایجاد کند.

در زمان فروپاشی شوروی، وضعیت ایران در منطقه نسبت به دهه قبل از آن بسیار بهتر بود؛ صدام یعنی دشمن ایران به‌دلیل حمله به کویت، در وضعیت خوبی قرار نداشت و پیش‌بینی حضرت امام خمینی(ره) درباره‌ فروپاشی کمونیسم هم به حقیقت پیوسته بود.

باتوجه به تاخیر اولیه در پذیرش استقلال کشورهای همسایه، سیاست ایران در آن سال‌ها معقولانه بود. سعی کردیم با این کشورها دوست باشیم، به آنها کمک کنیم و تجارب خود را با دوستان جدید در میان بگذاریم. ایران تلاش کرد این کشورها سریع‌تر به سازمان همکاری اقتصادی(اکو) و سازمان همکاری اسلامی بپیوندند که این اتفاق مورد استقبال اکثر جمهوری‌های تازه تاسیس قرار گرفت. بعد از فروپاشی شوروی، انتظار مردم کشورهای جدید در آسیای مرکزی و قفقاز، از ایران بسیار بالا بود و ما بخصوص در زمینه اقتصادی می‌توانستیم همچون ترکیه، از این فرصت استفاده کنیم، تجار ما موفق عمل کنند و صادرات ایران بخوبی به این مناطق معرفی شود.

در زمینه‌ سیاسی و بخصوص استقرار صلح و ثبات در منطقه اقدامات خوبی انجام شد، ایران و روسیه بین دولت تاجیکستان و نهضت اسلامی میانجیگری کردند و این امر باعث ثبات تاجیکستان و تقویت موقعیت اسلام‌گرایان شد. در واقع ایران نقش تاثیرگذاری در ایجاد صلح و آرامش در تاجیکستان پس از شروع جنگ داخلی در این کشور داشت. در قفقاز، با میانجیگری ایران مناقشه قره‌باغ تا مرحله امضای موافقت‌نامه صلح هم رسید و ایران به مردم مسلمان جمهوری آذربایجان و بخصوص نخجوان در زمان جنگ با ارمنستان و دوره قحطی، کمک‌های زیادی کرد که هنوز یاد آنها در خاطر مردم جمهوری آذربایجان زنده است.

اما امروز بعد از 25 سال از تشکیل کشورهای مستقل مشترک‌المنافع، وضعیت تغییر کرده، ایران با اکثر کشورهای آسیای مرکزی و قفقاز رابطه دوستانه و مبتنی بر اعتماد دارد و به دلیل رویکردهای مداخله‌جویانه غرب و بخصوص آمریکا در این منطقه، فضای مناسبی برای استفاده از فرصت‌ها و ظرفیت‌های منطقه‌ای وجود دارد. در این مقطع باید استفاده از فرصت در حوزه‌های انرژی، حمل و نقل، تجارت و گردشگری با قید اولویت در دستور کار نظام قرار گیرد. جمهوری‌های آسیای میانه در یک سیستم متمرکز تصمیم‌گیری قرار دارند، در صورت تنظیم رابطه خوب ایران با هریک از این کشورها، به صورت خودکار، رابطه ایران با بقیه کشورها تنظیم خواهد شد. تبادل انرژی، از جمله صادرات گاز از ایران به این کشورها و واردات برق به ایران، اقدامی مهم است. برخی کشورهای این حوزه، دارای معادن، نفت و گاز و بخصوص اورانیوم هستند. ایران در زمینه تنظیم بازار نفت و گاز، تعیین قیمت نفت و فعالیت‌های فنی و آموزشی می‌تواند همکاری مفیدی با این کشورها داشته باشد. به‌عنوان مثال، همراهی قزاقستان و روسیه با اوپک به‌عنوان کشورهای غیرعضو، موجب شد تا ایران بتواند در کاهش تولید نفت و بالا بردن قیمت سهیم باشد.

محسن پاک‌آیین

کارشناس مسائل بین‌الملل