غروب و غربت خلیج گرگان

منظره و هوا و آواهای محیط نشان از این دارد که به ساحل رسیده‌ای، اما این راه چیزی کم دارد. هرچه می‌روی به دریا نمی‌رسی، بهتر بگویم به دریا رسیده‌ای و به جای آب بستر خشک دریا مقابلت قرار گرفته و این آغاز فاجعه است.

پیشروی آب در خشکی

چند سالی است که منظره چشمنواز مشرف به دریای خزر در سواحل بندرگز و بندر ترکمن جای خود را به لجنزاری بدمنظره داده که به دلیل رشد جلبک‌ها با بوی نامطبوعی بخصوص در فصل تابستان نیز همراه شده است.

در هر بار سفر به سواحل خلیج گرگان به وضوح عقب رفتن دریا دیده می‌شود و مناطقی مثل بندر ترکمن و بندر گز به شدت تحت تاثیر این پسروی قرار گرفته‌اند.

خلیج گرگان را می‌توان حوزه آبی بسیار بزرگی تصور کرد که ارتباط مستقیم با آب‌های آزاد ندارد و فقط از طریق راه‌های ارتباطی محدود به بخش اصلی دریای خزر متصل می‌شود.

این حوزه آبی، بزرگ‌ترین پیشروی دریای خزر است که در اثر گسترش رشته ساحلی شبه جزیره میانکاله به وجود آمده است اما در سال‌های اخیر این کانال‌های ارتباطی به مرور بسته شده و این مناطق نیاز به لایروبی دارد.

اگر امروز فکری اساسی برای این خلیج نشود، علاوه بر این‌که زیستگاه آبزیان و پرندگان مهاجر از بین خواهد رفت، طبیعت بی‌نظیر شهرها و مناطق حفاظت‌شده اطراف نیز تحت تاثیر قرار می‌گیرد.

چرا خلیج گرگان ارزشمند است؟

بندر گز و بندر ترکمن در جنوب شرقی‌ترین نقطه مسیر ساحلی دریای خزر قرار گرفته‌اند و از طریق حوزه آبی کم‌عمقی با دریای خزر همسایه می‌شوند. این دو بندر از زمان قاجار از مناطق مهم اقتصادی و محل تجارت با کشتی‌های روس بوده و امروز نیز به عنوان بنادر ساحلی دریای خزر میزبان گردشگران شده‌اند.

جزیره آشوراده و پناهگاه حیات وحش میانکاله در شمال این خلیج از جمله مهم‌ترین ذخایر زیستی این منطقه به شمار می‌روند. این خلیج و مناطق حفاظت شده اطراف آن از مهم‌ترین زیستگاه‌های پرندگان مهاجر، ماهی‌های استخوان‌دار و غضروفی است. علاوه بر این، حجم زیادی از ماهی‌های خاویاری ایران در این منطقه تولید می‌شود.

پیشروی آب عقب‌نشینی می‌کند

تراز آب دریای خزر به دلیل ترکیبی از عوامل طبیعی و انسانی در بازه‌های زمانی مختلف بالا و پایین می‌رود. این تغییرات می‌تواند روی حوزه آبی بسته‌ای مثل خلیج گرگان تاثیر طولانی مدت یا حتی دائمی داشته باشد.

در واقع خلیج گرگان بسیار کم‌عمق است و حداکثر عمق آن به چهار متر می‌رسد. به همین دلیل شوری آب این ناحیه بیشتر است و سرعت تبخیر بالاتر می‌رود. مجموعه این عوامل باعث می‌شود کاهش آب این ناحیه به سرعت به یک بحران تبدیل شود.

اکنون چند سالی است که آب منطقه خلیج گرگان شروع به عقب‌نشینی کرده و مناطقی که روزی بستر دریا به شمار می‌رفت، به زمین خشک و بیابانی تبدیل شده است.

این موضوع هنگامی جدی‌تر می‌شود که حوزه دریا به دلیل منظره ناخوشایند و بوی نامطبوع، جاذبه‌های گردشگری خود را از دست می‌دهد و تبدیل به زمینی بی‌حاصل و بایر می‌شود.

از طرف دیگر به دلیل کاهش سطح آب و خشک شدن وسیع حوزه آبی، رفت و آمد قایق‌ها در بسیاری از مناطق این خلیج مختل شده است. پسروی آب خلیج گرگان اکنون به یک بحران در منطقه تبدیل شده است. بحران‌های محیط زیستی و اجتماعی منجر به کوچ اجباری می‌شود.

امیدوار به نجات خلیج

گرچه مساله کاهش آب دریاچه‌ها به طور طبیعی نگران‌کننده نیست و روند کاهش و افزایش حجم آب می‌تواند روندی طبیعی تلقی شود، اما هنگامی که نقش عوامل انسانی در منطقه پررنگ می‌شود، سرعت از بین رفتن منابع زیستی تشدید پیدا می‌کند. عدم لایروبی مناسب کانال‌های ورودی و خروجی آب این حوزه مهم‌ترین عامل بروز مشکل در سال‌های اخیر است.

با این حال از بین رفتن پوشش گیاهی، فرسایش خاک، جنگل‌تراشی و تبدیل جنگل به اراضی کشاورزی و رها کردن این زمین‌ها، تغییرات اقلیمی، ساخت و سازهای انسانی در حریم حوزه‌های آبی، سدسازی روی رودخانه‌های بالادست و بسیاری موارد دیگر در کنار هم می‌تواند به از بین رفتن یک اکوسیستم منجر شود.

این اتفاقی است که اکنون برای خلیج گرگان رخ داده و فعالان محیط‌زیست نگرانند که خلیج گرگان به سرنوشت دریاچه ارومیه دچار شود.

اتفاقی که اگر رخ دهد، عواقب آن می‌تواند به مراتب تلخ‌تر باشد. در چنین شرایطی خطر ریزگرد در منطقه جدی است.

همچنین کیفیت زندگی مردم منطقه، معیشت و اقتصاد گردشگری منطقه با مشکلاتی مواجه می‌شود.

میراثی به نام خلیج گرگان

خلیج گرگان به وسعت حدود 400 و طول 70 کیلومتر در حاشیه دریای خزر کشیده شده است. این خلیج به عنوان تالاب بین‌المللی در کنوانسیون بین‌المللی رامسر و ذخیره زیست کره در شبکه ذخیره‌گاه‌های زیست کره یونسکو ثبت شده است.

همچنین منطقه حفاظت شده و پناهگاه حیات وحش میانکاله در حاشیه این خلیج قرار گرفته و حیات این منطقه به وجود خلیج گرگان وابسته است.

بدیهی است حفاظت از چنین منطقه ارزشمندی ابعادی فراتر از دغدغه‌های ملی دارد و به عنوان منطقه‌ای با تنوع زیستی گسترده اهمیت جهانی دارد.

اکنون کمپین‌ها و فعالیت‌های محیط زیستی و اجتماعی مختلفی برای حفظ این خلیج به راه افتاده است.

فعالان محیط‌ زیست نیز با انتشار عکس‌ها و نوشته‌ها در فضای مجازی با هشتگ خلیج ـ گرگانم ـ نجاتم ـ دهید سعی در جلب توجه مسئولان و مردم به این بحران محیط‌ زیستی دارند.

سپیده شعرباف - روزنامه نگار

ضمیمه چمدان جام جم