پیامدهای خطرناک خشک شدن خلیج گرگان

خلیج گرگان سال 1354 به همراه تالاب میانکاله و لپوی زاغمر، به‌عنوان نخستین مجموعه تالاب بین‌المللی جهان در فهرست تالاب‌های کنوانسیون رامسر به ثبت رسید. بنابراین نه تنها خود خلیج، بلکه نواحی اطراف آن شامل شبه جزیره میانکاله ( پناهگاه حیات‌وحش) و تالاب بین‌المللی گمیشان، یک مجموعه ارزشمند زیست‌محیطی است. این خلیج همچنین زیستگاه و محل تخمگذاری بسیاری از گونه‌های بومی دریای خزر از جمله ماهیان خاویاری است که ارزش اقتصادی زیادی برای ایران دارند. آرام بودن آب خلیج نیز شرایط مناسبی برای آن به عنوان یک تفریحگاه دریایی ایجاد کرده است. لذا این خلیج به لحاظ اقتصادی، تجاری، زیست‌محیطی و تفریحی ارزشمند است. بنابراین به همان اندازه نیز حفاظت از آن ارزش و اهمیت دارد. با این حال متاسفانه اکنون شاهد نابودی تدریجی و البته سریع این خلیج هستیم. مهم ترین مشکل این خلیج، پسروی آب آن به سمت دریا و کاهش شدید عمق آب آن است. اگرچه پسروی آب خلیج از سال‌ها پیش شروع شده، اما از دو سه سال اخیر این پسروی کاملا محسوس و بسرعت در حال پیشروی است. پسروی و کاهش عمق آب خلیج به حدی است که اکنون تا یک کیلومتر رابا ماشین می‌توانید به داخل دریا (یعنی منطقه‌ای که در گذشته پر آب و محل لنگر انداختن کشتی‌ها بوده است)، برانید. این وضعیت واقعا نگران کننده است، زیرا به عقیده متخصصان، در صورت ادامه این روند خلیج گرگان تا ده سال دیگر به‌طور کامل خشک خواهد شد. در همین حال، از جمله دلایلی که موجب خشکی روز افزون خلیج گرگان شده است، عبارتند از:

اول: میزان رسوب‌گذاری از سمت ایران در دریای خزر بسیار بالاست که این رسوب‌گذاری از طریق فرسایش و شسته شدن خاک از طریق کشاورزی ایجاد و رسوب‌های ایجاد شده، از طریق رودخانه‌ها به خلیج گرگان منتقل می‌شود. البته ورود حجم وسیعی از فاضلاب‌های تصفیه شده و نشده به خلیج نیز در ایجاد این رسوب‌گذاری بی‌تاثیر نبوده است.

دوم: علاوه بر عامل رسوب‌گذاری، کاهش آب دریای خزر به دلایل مختلف و خشکسالی‌های پیاپی در ایران و کاهش میزان روان آب‌ها نیز می‌تواند از عوامل بالقوه و موثر در کاهش آب خلیج گرگان و پسروی آن باشد. این پسروی چه به دلایل اقلیمی و طبیعی و چه دخالت انسانی باشد، بحث ما نیست بلکه آنچه ما را در این زمینه نگران کرده، پیامدهای آن است که مهم‌ترین آن دریاخواری است. طبق بازدیدها و مشاهدات، چندی است همزمان با پسروی آب دریا و خلیج، پدیده دریاخواری هم بویژه در استان مازندران و محدوده شهرستان بهشهر شروع شده است. به این ترتیب که ساکنان حاشیه دریا اراضی خود را فنس‌کشی کرده و با عقب نشینی دریا، آنان نیز به دور از چشم متولیان، فنس‌های خود را یک متر جلوتر برده‌اند؛ جلو بردن فنس‌ها یک متر به یک متر ادامه یافته تا طی مثلا پنج سال، افراد متخلف چند هکتار به اراضی خود افزوده‌اند. در مجموع از آنجا که اقتصاد مردمان زیادی در غرب گلستان و شرق مازندران به این خلیج وابسته است نابودی آن، پیامدهای اقتصادی، اجتماعی و سیاسی زیاد و خطرناکی همچون مهاجرت گسترده مردم منطقه و عواقب آن را در برخواهد داشت.

دکتر مزدک دربیکی

کارشناس محیط‌زیست