نگاهی به پیامدهای برگزیت در قاره سبز

در مورد تاثیرات اقتصادی برگزیت به‌عنوان یکی از مهم‌ترین وقایع سال 95 بر روابط ایران و انگلیس و نیز تاثیر خروج انگلیس از اتحادیه اروپا بر برجام و در مجموع میزان تاثیر‌گذاری برگزیت بر ایران، جام سیاست گفت‌وگویی را با مرتضی مکی، کارشناس مسائل اروپا انجام داده که در ادامه می‌خوانید.

خروج بریتانیا از اتحادیه اروپا چه تاثیراتی بر روابط این کشور با اتحادیه اروپا و خود این کشورخواهد گذاشت؟

خروج انگلیس از اتحادیه اروپا قطعا به زیان اتحادیه اروپاست. انگلیس یکی از قدرت‌های سیاسی، نظامی و اقتصادی بزرگ جهان و پنجمین قدرت اقتصادی جهان است و از لحاظ نظامی جزو کشورهای بزرگ و صاحب تکنولوژی بالاست و به هر حال این کشور در درون اتحادیه اروپا به قدرت سیاسی نظامی اتحادیه اروپا می‌افزاید و خروج آن قطعا موجب تضعیف اتحادیه اروپا خواهد شد، اما این‌که بر موقعیت انگلیس چه تاثیری می‌گذارد باید به روند خروج انگلیس از اتحادیه اروپا نگاه کرد. هنوز میان مقامات انگلیسی و اروپایی در مورد این‌که خروج انگلیس براحتی صورت خواهد گرفت یا بسختی اختلاف نظر وجود دارد.

منظورتان از خروج سخت چیست؟

در صورت خروج انگلیس از اتحادیه اروپا باید یکسری تغییرات در مناسبات اقتصادی و تجاری انگلیس با اروپا تعریف شود، خروج سخت به این معنا خواهد بود که انگلیس با خروج از اتحادیه اروپا تقریبا بازار واحد اروپایی را از دست خواهد داد. دولت‌های اروپایی این پیش‌شرط را مطرح کردند که استفاده انگلیس از بازارهای اروپایی مشروط به این است که حق آزاد رفت و آمد کالا، سرمایه و اشخاص در درون انگلیس با دیگر اعضا وجود داشته باشد. خانم ترزا می و طرفداران خروج انگلیس از اتحادیه اروپا معتقدند که نمی‌توانند چنین پیش‌شرطی را بپذیرند، بنابراین این عدم پذیرش می‌تواند هم برای انگلیس و هم بر اتحادیه اروپا تاثیرگذار باشد. انگلیس بازار 500 میلیونی را از دست می‌دهد و بازاری که به هر حال بخش عمده‌ای از صادراتش به این کشورها تعلق داشت، اما اگر انگلیس این پیش‌شرط را بپذیرد، هم انگلیس از منافع اتحادیه بهره خواهد برد و هم اتحادیه اروپا از موقعیت انگلیس بهره خواهد برد. فرآیند خروج انگلیس از اتحادیه اروپا شاید دو سال به طول بینجامد و بناست آخر مارس خانم ترزا می ‌نامه‌ای رسمی را برای فرآیند مذاکرات خروج ارائه کند.

خروج انگلیس چه منافع و مضراتی برای ایران می‌تواند داشته باشد؟ برخی معتقدند برگزیت به نفع ایران است؟

باید تقسیم‌بندی شود که خروج از اتحایه اروپا چه تاثیری در وضعیت سیاست خارجی و اقتصادی انگلیس خواهد داشت. انگلیس یکی از کشورهای تاثیرگذار در روندهای سیاسی و اقتصادی کشورهای خاورمیانه در چند سده گذشته بوده است، علی‌رغم این‌که انگلیس از سال 1970 جای خود را به آمریکا داد و پایگاه خودش را از خلیج‌فارس خارج کرد، اما یکی از شرکای تجاری بزرگ خاورمیانه محسوب می‌شود، همچنین یکی از بزرگ‌ترین فروشندگان تسلیحات به کشورهای حاشیه خلیج‌فارس است و این مناسبات بسیار، ارتباطی با حضور انگلیس در اتحادیه اروپا نداشت، چراکه این کشور در این زمینه در اروپا پیشگام بود و این اتحادیه اروپا بود که در زمینه‌های مختلف شاید فرصت‌هایی برای انگلیس ایجاد می‌کرد. سیاست خاورمیانه‌ای انگلیس سیاست شفافی است، با توجه به نقش تعیین‌کننده‌ای که در ایجاد اسرائیل و واگذاری فلسطین به یهودی‌ها داشت، درمجموع می‌توان گفت اروپایی‌ها بیشتر تحت تاثیر انگلیس بودند تا انگلیس تحت تاثیر کشورهای اروپایی.

جمع‌بندی شما این است که برگزیت به نفع یا ضرر ایران ازجمله در مورد برجام خواهد بود؟

یکی از مهم‌ترین موضوعات در بحث مناسبات ایران با اروپا برجام است. شاید این مدل خوبی باشد که بدانیم نوع و نگرش انگلیس به جمهوری اسلامی ایران بعد از خروج از اتحادیه اروپا چه خواهد بود. خانم ترزا می‌ بعد از روی کار آمدن ترامپ در سفری که به آمریکا داشت، گرچه انتقادهای جدی در مورد حقوق بشر داشت، اما در عین حال تاکید زیادی بر حفظ برجام داشت. انگلیسی‌ها با یک‌سری محاسبات سیاسی اقتصادی در برجام مشارکت و حمایت کردند، این کشور تلاش کرد این توافقات به سرانجامی برسد، مناسبات سیاسی و اقتصادی در نظام بین‌الملل همچنان پابرجاست و تا این محاسبات تغییر نکند بعید به نظر می‌رسد که دولت انگلیس با رویکرد مشترکی با آمریکا به دنبال برهم زدن برجام باشد، هرچند انتقادهایی در مورد حقوق بشر و مسائل تروریستی به جمهوری اسلامی دارند، اما در عمل نشان داده که در پی تضعیف یا زیر سوال بردن برجام نیستند.

خروج انگلیس از اتحادیه اروپا باعث تضعیف نقش‌آفرینی نسبی انگلیس در عرصه نظام بین‌الملل می‌شود. در این راستا برخی اعتقاد دارند که انگلیس تضعیف‌شده بیشتر به ایران در خاورمیانه نیاز دارد. نظر شما در این باره چیست؟

به شکل کلان‌تری باید به این پرسش پاسخ گفت. در حال گذر از یک نظام بین‌المللی بسیار سیال و غیرقابل پیش‌بینی هستیم که قطعا نظام چندقطبی در حوزه‌های مختلف خواهد بود، نظام سیالی خواهد بود که در حوزه‌های اقتصادی، سیاسی و نظامی قطب‌بندی‌هایی میان کشورهای جهان صورت خواهد گرفت، البته هنوز شکل پیدا نکرده است. راهی که ترامپ در پیش گرفته به این روند چندقطبی شدن جهان و جابه‌جا شدن قدرت‌های اقتصادی و سیاسی سرعت بیشتری می‌بخشد. در این جایگاه با توجه به روندهای سیاسی که در اتحادیه اروپا صورت گرفته صرفا برگزیت نیست، بلکه رشد احزاب راست افراطی و سیاست‌های ملی‌گرایانه که در داخل اروپا تقویت می‌شود تا حدودی پروژه همگرایی اروپایی را با چالش‌های جدی مواجه کرده و می‌تواند موجب تضعیف اتحادیه اروپا شود، همزمان که می‌تواند اثرات زیادی در اروپا و جهان به جا بگذارد. انگلیس به عنوان یک قدرت سیاسی نظامی از قبل هم بوده و سیاست‌هایش به این شکل تحت تاثیر اتحادیه اروپا نبوده که بخواهد با خروج از اتحادیه اروپا سیاست‌هایش دچار چالش‌های جدی در منطقه خاورمیانه شود. شاید از جهتی تاثیرگذار باشد از این جهت که انگلیس باید بازارهای جدیدی برای کالاهای خودش به دست آورد، اگر بخواهد خروج سختی از اتحادیه اروپا داشته باشد باعث می‌شود به شکل رقابتی‌تری با شرکای اروپایی خود در منطقه خاورمیانه حضور داشته باشد، شاید از این جهت انگلیس تلاش بیشتری در جهت پیوندهای اقتصادی نزدیک‌تری با جمهوری اسلامی ایران داشته باشد. نوع مناسبات جمهوری اسلامی ایران با اروپا از لحاظ اقتصادی بسیار پایین بوده و جمهوری اسلامی ایران در نظر کشورهای اروپایی بیشتر از لحاظ سیاسی - امنیتی مورد توجه است تا اقتصادی. حجم معادلات اقتصادی ایران با اروپا در مقایسه با سطح کلانی که کشورهای اروپایی دارند بسیار پایین است. شاید اگر این دوران بگذرد و نگاه و نوع مناسبات با کشورهای اروپایی به گونه‌ای شود که اولویت مناسبات تجاری باشد و رنگ و بوی سیاسی و امنیتی از این روابط کاسته شود و در چنین شرایطی نگاه اروپایی‌ها هم به جمهوری اسلامی ایران تغییر کند شاهد حضور انگلیس به شکل رقابتی‌تری با رقبای اروپایی‌اش در ایران خواهیم بود.

با خروج انگلیس محدودیت‌هایی که در زمینه فروش تسلیحات از سوی این کشور به کشورهای عربی حاشیه خلیج‌فارس وجود دارد، از بین خواهد رفت؟

از جانب اروپا محدودیتی برای انگلیس در جهت فروش سلاح نبوده، بلکه همیشه رقابت وجود داشت. یکی از ضعف‌های اتحادیه اروپا در پروژه همگرایی، بحث سیاست خارجی و امنیتی مشترک بود. اروپایی‌ها گرچه در برخی موضوعات اجتماعی و فرهنگی توانستند پروژه همگرایی را پیش ببرند، اما در عرصه سیاست خارجی و امنیتی مشترک ناکام بودند و نتوانستند به سیاست خارجی امنیتی مشترک برسند. انگلیس یکی از کشورهایی است که موجب عدم پیشرفت اروپایی‌ها در این زمینه شد. انگلیس همواره کشوری بود که خود را صاحب نفوذ و اثرگذار در مناطق مختلف جهان بویژه منطقه خاورمیانه می‌دانست و هیچ زمانی به گونه‌ای نبود که سیاست‌های خاورمیانه‌ای انگلیس همسو با اروپایی‌ها باشد.

شاید در بسیاری از نقاط همسو بوده، ولی در راستای تامین منافع ملی خودش بوده است. شاید خروج انگلیس از اتحادیه اروپا حضور و نقش انگلیس را در منطقه خاورمیانه فعال‌تر کند و احیای پایگاه انگلیس در بحرین نشان داد که انگلیسی‌ها به دنبال حضور و نفوذ نظامی فعال‌تری در منطقه خاورمیانه و خلیج‌فارس هستند، در موضوع فروش تسلیحات یک رقابت جدی بین آمریکا، انگلیس، فرانسه و آلمان برای فروش تسلیحات نظامی به منطقه خلیج‌فارس وجود دارد که بزرگ‌ترین بازار تسلیحاتی خاورمیانه با توجه به دلارهای نفتی است.

در این زمینه چقدر روسیه به دنبال این است که حضور پررنگ‌تری در خاورمیانه داشته باشد، البته نه در کنار انگلیس. روسیه چه مزیت‌هایی در رقابت با بریتانیا دارد؟

روس‌ها بعد از ماجرای اوکراین، همچنین فرصتی که در سوریه برایشان در جهت حضور فعال‌تر و نقش‌آفرینی در منطقه پیش آمد، به هر حال به یک نوعی قدرت نفوذ روسیه در خاورمیانه احیا شد. این به یک چالش سیاسی- امنیتی برای اروپایی‌ها و آمریکایی‌ها تبدیل شده است. این‌که نوع رفتار و واکنش انگلیس و همپیمانان اروپایی و آمریکایی‌اش نسبت به این حضور چیست، باید گفت به هر حال آنها براحتی نمی‌توانند روسیه را از نقش‌آفرینی در این منطقه کنار بزنند. به همین دلیل با وجود انتقادات تندی که نسبت به هم دارند، تلاش می‌کنند نوعی تنش‌زدایی در مناسبات داشته باشند. ادبیات انگلیسی‌ها و ازجمله در آستانه سفر وزیر خارجه انگلیس به مسکو نشان می‌دهد که اروپایی‌ها به دنبال تنش‌آفرینی بیش از این در مناسبات با مسکو نیستند، آنها چالش‌های سیاسی، امنیتی، اقتصادی بیشتری دارند و به همین دلیل تلاش می‌کنند حداقل در مورد بحران سوریه به راهکاری که بتوانند منافع همدیگر را تامین کند و در عین حال از باب قدرت‌های منطقه‌ای کاسته شود و نقش‌آفرینی خودشان را در منطقه به اثبات برسانند و به راه‌حل مشترکی برسند؛ هرچند که رسیدن به این راه‌حل مشترک کار دشواری است. معتقدم علی‌رغم تلاش‌ها در جهت تنش‌زدایی، تنش‌ها ادامه پیدا خواهد کرد.