کودک‌آزاری تحصیلی، محصول نظام آموزشی سنتی

کودک‌آزاری آموزشی یا تحصیلی مدتی است وارد ادبیات مدافعان حقوق کودک شده‌؛ اصطلاحی که احتمالا برای خیلی‌ها ناشناخته است‌. منظور از کودک‌آزاری تحصیلی یا آموزشی چیست؟

کودک‌آزاری رفتاری است که آینده کودک را به مخاطره می‌اندازد و می‌تواند در سطوح و شکل‌های مختلف بروز کند؛ از خشونت فیزیکی گرفته ـ که شناخته‌شده‌ترین نوع آزاراست ـ تا آزار جنسی و روانی که به شکل تحقیر، محدود و محروم کردن یا به کاربردن الفاظی که توانایی کودکان را زیرسوال می‌برد، ظاهر می‌شود. اگر این آزارها و خشونت‌ها در فضای آموزشی بروز کند به آن کودک‌آزاری آموزشی یا تحصیلی گفته می‌شود. هرآنچه کودک را در فضای آموزشی به عنوان یک انسان مستقل زیرسوال ببرد، در دایره کودک‌آزاری می‌گنجد.

مصداق‌های این نوع کودک‌آزاری در نظام آموزشی ما کم نیست که البته فقط تعدادی از آنها به اطلاع افکارعمومی می‌رسد، ولی پیامدها و اثرات آن، چنان سنگین است که زندگی و آینده افراد را تحت تاثیر قرار می‌دهد.

این که به بچه‌ها مشق زیاد داده شود یا با درس خواندن زیاد جریمه شوند، کودک‌آزاری است‌؟

به‌طور قطع‌. هر اقدامی که امنیت روانی کودک را تهدید کند و مشتمل برخواسته‌هایی باشد که از توانایی سنی کودکان فراتر باشد، کودک‌آزاری است. این نوع آزارها خودش را با اختلال خواب و اختلال رفتاری در کودکان نشان می‌دهد.

به این ترتیب، ایجاد فضای رقابت در مدرسه نیز می‌تواند از مصادیق کودک‌آزاری باشد.

بله، فضای رقابتی معمولا فضایی ناسالم و آسیب‌رسان است.

ولی رقابت در نظام آموزشی ما یک اصل برای پیشرفت تلقی می‌شود؟

اینها همه ناشی از نظام آموزشی سنتی است. یک نظام سنتی، تنبیه را جزئی از آموزش می‌داند، آنچنان که هنوز در جامعه ما به صورت عرفی و عادتی، تنبیه کودک چیز بدی تلقی نمی‌شود درحالی که تنبیه از هر نوعش آسیب‌رسان است. اتفاق دلخراش این است که گاه خانواده‌ها از کارکنان مدرسه می‌خواهند که کودکان را تنبیه کنند‌. جمله معروفی هم دارند که گوشتش مال شما و استخوانش مال ما . در جامعه ما هنوز احساس می‌شود که کودک را می‌توان با تنبیه تربیت کرد.

مهم‌ترین پیامد تنبیه در محیط آموزشی چیست‌؟

ترک تحصیل و ریزش تحصیلی. وقتی کودک به صورت مداوم خود را زیر ذره‌بین و در مظان تحقیر و اتهام ببیند، احتمال ترک‌تحصیل کردنش قوت می‌گیرد.

با این حال بسیاری از معلمان و اولیای مدرسه معتقدند بچه‌های امروز گستاخ و حرف‌نشنو هستند و تنبیه، ابزاری کنترلی است.

درکشور ما جرات‌ورزی هیچ‌وقت جزو ارزش‌های انسانی تلقی نشده است. معیار ارزشگذاری روی کودکان از نظر ما این است که ساکت و خاموش باشند. بنابراین اگر کودکی جرات سوال کردن به خود بدهد یا پاسخ سوالی را بخواهد یا مساله‌ای را در معلم زیرسوال ببرد، احتمالا با واکنش شدید معلم مواجه می‌شود. حال سوال این است که آیا ما در نظام آموزشی قصد داریم انسان‌های توسری خور بار بیاوریم یا افراد مطالبه‌گر.

در نظام آموزشی ما دانش‌آموز معمولا طبقه فرودست تلقی می‌شود و کادرآموزشی، طبقه فرادست‌. بنابراین طبیعی است که جرات ابراز وجود، حرف‌زدن، شادی کردن و مطالبه‌گری که جزو مختصات دوران کودکی است، در این نظام کمرنگ می‌شود.

یعنی می‌گویید نظام آموزشی ما با مختصات دوران کودکی آشنا نیست‌؟

بله، نظام آموزشی ما معمولا انسان‌هایی خاموش و سربه زیر می‌خواهد، حال آن که در نسل امروز به علت تعدد منابع اطلاعاتی، سطح دانسته‌های دانش‌آموزان بالاست و مثل گذشته معلم یا خانواده تنها مرجع گرفتن اطلاعات برای کودک نیست. اگر کادر آموزشی مدارس بویژه معلمان به این مساله واقف باشند، سعی در ساکت کردن دانش‌آموزان نمی‌کنند.

از سوی دیگر، کنترل‌گری با استفاده از ابزار تنبیه، نکوهیده است ولی به علت ناآشنایی اولیای مدرسه با دنیای کودکی و مختصات آن، از این ابزار به دفعات استفاده می‌شود، آن هم با تکیه برقدرت بزرگسالی.

برای این که معلمان به نحو درستی هدایت یا نومعلمان با دیدی درست و علمی به مدارس وارد شوند، باید چه آموزش‌هایی ببینند، برای این که مخصوصا دانش‌آموزان جرات‌ورز را تحمل کنند؟

بحث بر سر این است که ایران به کنوانسیون حقوق کودک پیوسته و به عنوان کشوری متعهد باید رعایت حقوق کودک را در دستورکار قرار دهد. درکناراین موضوع، اگر به آموزه‌های دینی‌مان رجوع کنیم، خواهیم دید توصیه‌های مکرری درباره حقوق کودکان آمده؛ ازجمله این که از پیامبراسلام (ص) نقل می‌شود که کودکان نزد شما امانت هستند.

این مطالب باید در متون درسی تربیت معلم گنجانده شده و مفاهیمی همچون ارزشگذاری به انسان مستقل باید به آنها تعلیم داده شود. البته این که از معلمانی که خودشان در سیستمی سنتی تربیت شده‌اند و خشونت و تنبیه جزئی از آن بوده، سخت است اگر بخواهیم به شیوه‌ای دیگر رفتار کنند، اما به هرحال آموزش حقوق کودک، نحوه رفتار با دانش‌آموزان و آشنایی با مراحل رشد باید جزو آموزش مداوم معلمان باشد، ضمن این که آموزش حقوق کودک به افراد از سنین قبل از مدرسه و در سنین تحصیل می‌تواند از میزان خشونت و آزار تحصیلی و آموزشی بکاهد.