انقراض به روایت اسکناس

در خاطره بالا دو نکته مهم وجود دارد. یکی این که آقای وزیر کاملا راست می‌گفت. ما انسان‌ها هم یکی از چندصدهزار (چند میلیون) گونه جاندار روی کره زمین هستیم و فرق زیادی با آنها نداریم (از منظر بوم‌شناختی). اما نکته دوم ایشان این بود که وقت انقراض‌مان رسیده و کار دیگری نمی‌شود کرد و باید همین‌طور و با همین فرمان ادامه دهیم (یا اصلا باید فرمان را از جا دربیاوریم و بیندازیم دور!) تا منقرض شویم و نباید چندان جدی گرفت.

بیایید ببینیم آیا اصلا مساله انقراض گونه‌ها امروزه مساله جدی‌ای است؟ یا دوست داران محیط‌زیست زیاد شلوغش می‌کنند؟

کاهش 58 درصدی جمعیت حیات‌وحش در نیم‌قرن

نتایج یک گزارش تازه نشان می‌دهد از سال 1349/ 1970 به این سو، جمعیت حیات وحش 58 درصد کاسته شده است! و البته اگر به دنیای حیات وحش آبی نگاه کنیم که اوضاع خراب‌تر است، یعنی در همین مدت زمان جمعیت حیات وحشِ دریایی بیش از 81 درصد کاسته شده است! البته مساله فقط جمعیت نیست. یعنی مشکل این نیست که تعداد موجودات زنده حیات وحش کم شده. مساله اصلی زمانی خود را نشان می‌دهد که بدانیم بسیاری از جانوران اصلا دیگر وجود ندارند و کلا منقرض شده‌اند! عدد و رقم می‌خواهید؟ بر اساس بررسی‌های به عمل آمده تاکنون بیش از 9/99 درصد از جانداران کره زمین از ابتدای پیدایش حیات در این سیاره منقرض شده‌اند. باور می‌کنید؟ یعنی این همه موجودی که در دنیا می‌بینید تنها یک‌دهم درصد از گونه‌هایی است که روی زمین زندگی می‌کرده‌اند. البته شاید شما از آن دست آدم‌هایی باشید که زیر لب (یا بلند) می‌گویند چه خوب که اینها از بین رفته‌اند. مثلا چه خوب که دیگر دایناسورها نیستند، یا ای کاش مارمولک و سوسک هم منقرض می‌شدند شرشان کم می‌شد!

حالا به نقطه اوج ماجرا رسیدیم؛ واقعا چرا انقراض این همه موجود زنده مهم است؟ اگر اینها منقرض شوند چیزی می‌شود؟ ما که مثلا مار بوآ نمی‌خوریم یا قرار نیست با آنها حمل بار کنیم. یا مثلا ایگوآنا که خاصیت دارویی ندارد، پس اصلا بود و نبودشان چه سود و زیانی برای ما دارد که حالا بخواهیم جلوی نابودیشان را بگیریم؟

اگر همه موجودات منقرض شوند چه می‌شود؟

یاد نکته اول حرف آقای وزیر بیفتید: ما هم مثل باقی موجودات هستیم. در حالی که تصور رایج و غالب این است که ما انسان‌ها مالک مطلق جهان و جهانیان هستیم؛ یعنی ما این بالاییم و هرچی به درد ما نخورد اصلا مهم هم نیست! اما این گونه نیست. در اصول بوم‌شناختی، کل هستی (موجودات زنده و غیر زنده) مثل یک تور بزرگ است و هر چیزی در این دنیا یکی از گره‌های این تور وسیع. این تور با تمام گره هایش پهن شده و هر موجودی که از این میان حذف شود مثل آن است ک یکی از گره‌های این تور را بریده و دور انداخته باشیم. در این صورت پس از مدتی دیگر توری باقی نمی‌ماند.

مثلا فرض کنید ما انسان‌ها تنها موجودات این هستی بودیم و غیر از ما هیچ‌کس نبود؛ آن‌وقت بی‌شک نمی‌توانستیم نفس بکشیم چون گیاهان نبودند که برایمان اکسیژن بسازند. خب بیایید گیاهان را از انقراض مستثنی کنیم. اما گیاهان با چه ابزاری گرده‌افشانی یا بذرافشانی باید کنند؟ البته که برخی حشرات باید این کار را بکنند. پس این بار برخی حشرات را هم حسابشان را جدا می‌کنیم. اما این حشرات به غذا نیاز دارند. آنها به رستوران نمی‌روند و بنا به طبیعت‌شان از موجودات دیگر تغذیه می‌کنند. بیایید آن موجودات دیگر را هم کنار بگذاریم و ... می‌بینید؟ همه بخش‌های دنیا به هم وابسته هستند.

هزینه حفظ و از دست دادن محیط‌زیست به تومان

اما مراقبت از حیات وحش و زیست‌بوم‌ها واقعا هزینه در بردارد و شاید شما از آن آدم‌هایی باشید که فکر می‌کنید هزینه کردن برای محیط زیست از سرِ شکم‌سیری است. راست می‌گویید، فراری دادن یک گونه زنده در معرض انقراض به رقمی حدود 273600 میلیارد تومان (76میلیارد دلار) در هر سال پول نیاز دارد. این عدد برای موجودات دریایی بیشتر هم هست. مثلا چینی‌ها این رقم‌های هنگفت را برای نجات پانداها هزینه کردند و نتیجه هم گرفتند. اما در دنیایی که این همه فقر وجود دارد، چرا باید این بودجه را خرج حفظ پاندا، مار یا حشره کرد؟ اگر دلتان می‌خواهد همه چیز را اقتصادی و وابسته به پول بدانید بگذارید با همین منطق با هم صحبت کنیم.

از دهه 1370/ 1990 دانشمندان موضوعی به نام خدمات اکوسیستم را پیش کشیدند. اصل مطلب این است که برای خدماتی که اکوسیستم به ما ارائه می‌دهد ارزش عددی بیابند. در سال 1376/ 1997 رابرت کاستانزا در پژوهشی اعلام کرد اکوسیستم سالانه نزدیک به 119 میلیون میلیارد تومان (بیش از 33 تریلیون دلار) سود عاید ما می‌کند! و نیز امروزه می‌دانیم ارزش سرمایه‌گذاری در اکوسیستم ضریب صد دارد. یعنی هر مبلغی در اکوسیستم سرمایه‌گذاری کنید، سود صد برابری به ما بر می‌گرداند. راضی شدید؟ پس اکوسیستم جدا از این که حیات ما را تضمین می‌کند (که این ارزش قابل قیمت‌گذاری نیست) سود کلان هم دارد و اکوسیستم یعنی همه آنچه هست، از عوامل زنده تا غیر زنده.

حالا عددهای انقراض را یک بار دیگر مرور کنید: سالانه بین یک صدم تا یک دهم از موجودات زنده اکوسیستم زمین منقرض می‌شوند و در ایرانِ خودمان بیش از یک سوم موجودات حیات وحش‌مان را از دست داده‌ایم و این که بسیاری از موجودات زنده، پیش از آن که حتی کشف شوند و ما بشناسیم‌شان منقرض شده‌اند و مهم‌ترین عامل این انقراض‌ها، ما انسان‌ها هستیم؛ با اقدامات دور از عقلی مثل تغییر کاربری زمین‌، ایجاد گرمایش جهانی و شکار بی‌رویه.

دکتر محمدرضا نوروزی
میکروبیولوژیست و مروج علم