نواهایی برای امام حسین(ع)

این نواها آنچنان با زندگی ما ایرانی‌ها گره خورده که شنیدن هرباره آن ما را با کاروان عاشورا همراه کرده، ما را برای عزای امام‌حسین(ع) آماده می‌کند. نوای نوحه‌هایی که در تکایا و مساجد به گوش می‌رسد صداهای حزین بلندی‌اند که در سوگ حسین، آهنگین می‌خوانند. چه از زبان مداحان جوان با تلفیقی از موسیقی کلاسیک ایرانی که با طبل و سنج اجرا می‌شود و چه نوحه‌خوانی‌های مداحان پیشکسوتی که سال‌ها عمرشان را در تکیه‌ها، مساجد و هیات‌های مذهبی سپری کرده‌اند. ایام عزاداری سالار شهیدان، حضرت اباعبدالله الحسین(ع)، فرصتی مغتنم برای حضور در مساجد و تکایا و حسینیه‌ها‌ست. مناسک و آیین‌های عزاداری در ماه محرم، بیشترین حجم حضور مردم، مخصوصا جوانان را درپی دارد و هرکس بنا به جایگاه خود تلاش می‌کند در برپایی با شکوه این آیین سهیم باشد.

بخش مهم این عزاداری‌ها، منابر سخنرانی و مداحی ذاکرین حسینی است که در آن، محتوا و فلسفه قیام عاشورا برای مردم بیان می‌شود. با این‌حال به نظر می‌رسد مداحی جایگاه پررنگ‌تری پیدا کرده و نقش مداحان در مناسک محرم، پررنگ‌تر از قبل شده و حتی رونق هیات‌ها و تکیه‌ها به حضور مداح معروفش است. این اتفاق مسئولیت مداحان را دوچندان می‌کند تا شکل و فرم عزاداری، بیشتر از محتوای پیام حضرت اباعبدالله (ع)، ارزش و اهمیت پیدا نکند. آگاهی‌بخشی به مداحان و خادمان حسینی می‌تواند مسیر مداحی را همسو با وعظ کرده و مداحی و منبر را در کنار هم برای باشکوه برگزار کردن مناسک و آیین‌های محرم سوق دهد. قدر مسلم بخشی از این آگاهی‌بخشی بردوش صداوسیما‌ست تا با پخش گفتار واعظان معروف، برنامه‌های دینی مفید و قابل استفاده‌ای را برای مردم پخش ‌کند و با بهره‌گیری از نوای محلی و استانی مداحان اصالت نوحه‌ها را برای مخاطبان یادآور شود.

فرهنگ عاشورایی و رسانه‌ها

ماه محرم و عاشورا همان‌طور که با زندگی ما گره خورده است، از رسانه و فرهنگ رسانه‌ای ما نیز قابل تفکیک نیست. فرهنگ عظیم عاشورا بخشی از هویت فرهنگی رسانه ماست و چه از لحاظ فرهنگ و هویت ملی و چه از لحاظ فرهنگ محلی، در هر دو بعد المان‌های پررنگی از فرهنگ عاشورا دیده می‌شود. در فرهنگ محلی ما هم عاشورا به نوعی متجلی شده است. واقعیت این است که عاشورا به بخشی از فرهنگ بومی، ملی و حتی فرهنگ اقوام ما تبدیل شده و تنها مختص شیعیان کشور ما نیست، حتی اقلیت‌های دینی در ایران از عاشورا تأثیر پذیرفته و اهل سنت هم تحت‌تأثیر این فرهنگ قرار گرفته‌اند. به همین جهت مؤلفه پررنگ عاشورا در فرهنگ ما به خودی خود این بحث را مطرح می‌کند که این فرهنگ باید از طریق رسانه بازتاب پیدا کند. یکی از مهم‌ترین نکاتی که باید به آن توجه شود این است که رسانه نیز بر این فرهنگ می‌تواند تأثیر داشته باشد.

نقش رسانه‌ها این‌گونه است که از طریق بازتاب برنامه‌های دینی و مذهبی به هویت‌بخشی آنها و ماندگاری و ثبت‌شان در ذهن مخاطب کمک می‌کنند. به واقع فرهنگ عاشورا چیزی نیست که صرفا بخش کوچکی از زندگی ما را تشکیل دهد؛ عاشورا با زندگی ما گره خورده است. وقتی عاشورا از زندگی ما قابل تفکیک نیست از حوزه رسانه ما نیز قابل تفکیک نیست. عاشورا بخشی از هویت فرهنگی رسانه ماست و رسانه‌ها نیز بازتاب این فرهنگ‌ هستند. رسانه‌ای که هدفش تثبیت و گسترش فرهنگ عاشورایی است، برای جذب بهتر مخاطب باید تلاش کند. بخصوص در رسانه‌های تصویری ـ چون عاشورا یک فرهنگ تصویری فوق‌العاده‌ دارد ـ بسیار حائز اهمیت است. تاثیر رسانه‌ای مثل تلویزیون در حوزه عاشورایی قابل مقایسه با دیگر رسانه‌های جمعی نیست و به همین جهت می‌بینیم آیین عاشورا یکی از برنامه‌های ثابت هر سال تلویزیون است. هر سال در ماه محرم و صفر تلویزیون وارد این فضا می‌شود و برای این ایام برنامه‌ریزی ‌کرده و با یک دیدگاه و رویکرد خاص مخاطب‌شناختی و مدیریت پیام، نحوه آیین‌داری عاشورا را تعیین می‌کند. شاید به همین جهت است که انتظار می‌رود تلویزیون و رادیو شور عاشورایی را در میان مخاطبان حفظ کنند چرا که به اعتقاد بسیاری از کارشناسان دینی هیات‌های حسینی برای مخاطبانشان شور عاشورایی به همراه دارند و تلویزیون باید بتواند این شور را منعکس کند. رسانه اگر می‌خواهد آیینی عمل کند باید با ارتباطات سنتی پیوند برقرار کند و آنها را بازتاب دهد.

از روضه‌خوانی و مداحی تا داستان‌پردازی در تلویزیون

روضه‌خوانی و مداحی از قدیمی‌ترین آیین‌های عاشورا است که از همان سال‌هایی که حادثه کربلابه وقوع پیوست، در میان مردم رایج شد و آنها به این وسیله دلایل قیام امام حسین(ع) و ظلمی را که بر اهل بیت پیامبر(ص) شد، سینه به سینه بازگو کردند. حال پس از قرن‌ها از این قیام و حادثه بزرگ، بازهم روضه‌خوانی و مداحی حرف اول را در ماه محرم می‌زند. بدیهی است تلویزیون و رادیو هم در نیمه اول محرم بیشترین برنامه‌های خود را به پخش مداحی و مراسم سینه‌زنی اختصاص می‌دهند و در این میان البته آنچه در خور توجه بوده پوشش مراسم از کل کشور و استان‌های مختلف است که مخاطب با نوحه‌خوانی و عزاداری‌های هر منطقه و آداب و رسومشان آشنا شده و به تفاوت نوحه‌خوانی و عزاداری در شهرها که براساس مراسم آیینی آن منطقه است، آگاهی پیدا می‌کند. این درحالی است که می‌توان قصه عاشورا‌ را از حیث داستانی و سینمایی یک قصه حماسی ـ تراژیک و دووجهی تصور کرد که قابلیت‌های بسیاری برای تولیدات نمایشی دارد؛ داستانی سرشار از مفاهیم بلند اخلاقی ـ انسانی که به دلیل پررنگ شدن وجه تراژیکش همواره تاثیرگذار بوده‌است. قطعاً ابعاد اخلاقی و معنوی این واقعه قابلیت‌های بسیاری برای پردازش دارد و البته می‌توان قصه‌هایی جدید را بر مبنای گفتمان عاشورایی سر و سامان داد و به تصویر کشید.

نوای خوش مداحی با پیرغلامان

عزای حسینی هر سال‌ حال و هوای ویژه‌ای دارد. مداحان و ذاکرین اهل بیت پایه‌های اصلی این شور و ماتم هستند و با اشعار و نواهایشان آزادگی، عرفان، عروج و شهادت را که مهم‌ترین پیام قیام امام حسین(ع) و یاران اوست بیان می‌کنند. در این میان بسیج صداوسیما و رسانه ملی با همراهی کانون مداحان کشور چهاردهمین اجلاس بین‌المللی تجلیل از پیرغلامان و خادمان حسینی را از ششم تا نهم مهر در استان هرمزگان با حضور 35 مهمان خارجی و 700 پیرغلام و خادم حسینی برگزار کردند. به گفته مهدی دهقان‌نیری، دبیر اجلاس پیرغلامان حسینی طی برگزاری این اجلاس دو هدف دنبال شد؛ اول این‌که هیات‌های حسینی تبدیل به یک دانشگاه معرفت دینی و اجتماعی شود و دوم این‌که همه ادیان آسمانی با شعارفرهنگ حسینی عصاره ادیان آسمانی آشنا شوند. حضور رسانه ملی در فضای مداحان کشور به پوشش خبری و رسانه‌ای بیش از 130 مناسبت ملی، مذهبی و سیاسی برمی‌گردد که وظیفه صدا‌و‌سیما‌ست و یکی از فعالیت‌های اصلی رسانه ملی به جهت جامعیتی که در تمام ابعاد مذهبی، فرهنگی، سیاسی و اجتماعی دارد، تقدیر از کسانی است که با وی همکاری می‌کنند. یکی از این مراسم‌ها آیین تجلیل از پیرغلامان قبل از ایام محرم است. بنای برگزاری اجلاس تجلیل از پیرغلامان و خادمان به سال 1380 برمی‌گردد، پیش از سال 76، صداوسیما با برگزاری جلسات تجلیل از پیرغلامان و یا چهره‌های ستایش‌گری اهل‌بیت (ع) در حسینیه جماران تلاش کرد این آیین را ثبت کند و اکنون همان گردهمایی‌های 40، 50 نفره تبدیل به اجلاس بین‌المللی پیرغلامانی شده است که نه تنها به معرفی و گرامیداشت مداحان تهرانی و تمام استان‌های ایران می‌پردازد، بلکه مداحانی از دیگر کشورهای جهان، از‌ آمریکا و کانادا تا کشورهای اسلامی همچون یمن، لبنان، افغانستان، هند، بحرین، بنگلادش، مالزی و ... در این اجلاس حضور دارند. نکته مهم در این حضور رتبه‌بندی پیرغلامان بر اساس 12 شرط است. معیار‌هایی نظیر سن بالای 70 سال، حفظ بودن بیش از 2000 بیت شعر، سابقه بیش از 40 سال هیات داری، سابقه بیش از 60 سال مداحی، حضور در جبهه‌های جنگ و داشتن تألیفاتی اعم از شعر و عاشورا پژوهی در این انتخاب موثر هستند.

آوای پیرغلام حسینی و مداح رضوی

مرضیه رحیمی، تهیه‌کننده رادیو مرکز خراسان رضوی و از برگزیدگان چهاردهمین اجلاس بین‌المللی تجلیل از پیرغلامان و خادمان حسینی ‌ با مستند «آوای یار» در این اجلاس حضور داشته‌است. او درباره انگیزه ساخت این مستند می‌گوید: مجموعه 30 قسمتی «آوای یار» با محوریت معرفی مداحان، موذنین، قاریان و خادمان حسینی در استان خراسان رضوی تهیه شده است. او با اشاره به اثر برگزیده‌اش می‌افزاید: از میان 16 پیرغلام انتخاب شده در این استان مستندی با محوریت زندگی حاج رضا انصاریان مداح شناخته شده با صلوات خاصه‌اش انتخاب شده است. این تهیه‌کننده در ادامه می‌گوید: حاج رضا انصاریان اولین مداح خراسانی بود که صلوات خاصه‌اش در این استان ثبت شد و هنوز بسیاری از زوار امام رضا(ع) با لحن صلوات ایشان به امام رضا(ع) ارادت می‌ورزند.

رحیمی با اشاره به استفاده از اشعار این مداح همزمان با صدای ایشان در حین مصاحبه‌ها می‌گوید: با در دست داشتن مصاحبه‌ای از ایشان که در زمان حیات‌شان گرفته بودم تلاش کردم بخش‌هایی از صحبت‌های ایشان را در مستند به کار گیرم که همراه با افکت‌های مناسب و سینک مداحی‌های ایشان با صحبت‌هایشان در 8 دقیقه فضایی روحانی‌ خلق شد. این تهیه‌کننده درباره مهم‌ترین ویژگی این شخصیت و مستند می‌گوید: مهم‌ترین ویژگی حاج رضا انصاریان در پیرغلام حسینی و پیرغلام امام رضا (ع) بودن او بود. ضمن این‌که فرزند ایشان نیز هم‌اکنون ادامه‌دهنده راه ایشان است.وی با اشاره به تولید مستندی درباره زندگی حاج آقا افخمی اولین اذانگوی مسجد گوهرشاد می‌گوید: ایشان اولین موذن حرم امام رضا (ع) است که در ده‌سالگی اذانگوی این مسجد بوده و اکنون در ‌ 90 سالگی شاگردانی را تربیت کرده است.رحیمی در ادامه می‌افزاید: همچنین وی اولین موذنی است که در رادیو مشهد به صورت زنده اذان می‌گفته است.

در پایان این تهیه‌کننده حضور در اجلاس پیرغلامان را انگیزه‌ای برای تولید مستندهایی با محوریت ماندگار کردن سبک مداحان و موذنین دانسته، ثبت نوا و آوای مداحان حسینی را گنجینه‌ای برای یادگاران حسینی عنوان کرد.

وصال حبیب، روایت مداح مدافع حرم

شبکه رادیویی ایران نیز به سنت هرسال با شرکت در بخش مستند این اجلاس توانست با مستند «وصال حبیب» از دیگر برگزیدگان این همایش باشد.

یدالله گودرزی مدیر گروه فرهنگ و اندیشه رادیو ایران در این باره می‌گوید:طبق حضور پر شوری که برنامه‌سازان رادیو ایران در جشنواره‌ها و همایش‌ها و مسابقات مختلف دارند، امسال نیز برنامه‌سازان و مستند سازان رادیو ایران حضور خوبی در چهاردهمین دوره تجلیل از پیرغلامان و خادمان عاشورایی داشتند.

وی می‌گوید با ‌ این‌که تعداد جوایز اختصاص یافته برای بخش رادیویی و تلویزیونی به نصف کاهش یافته بود، خوشبختانه رادیو ایران توانست برگزیده بخش مستند این همایش باشد.

گودرزی تصریح می‌کند: برنامه‌سازان رادیو ایران چند مستند به این همایش ارسال کردند که از بین آنها مستند «وصال حبیب» به تهیه‌کنندگی حسین معصومی توانست برنده این مسابقه شود. موضوع این مستند زندگی یکی از خادمان دستگاه امام حسین (ع) است که خلعت شهادت ‌ پوشیده و نام او در شمار مدافعان حرم ثبت شده است. شهید ارغوانی‌خادمی است که بعد از عمری عشق‌ورزی به اهل بیت سعادت شهادت در راه ایشان را پیدا کرد و این موضوع بهانه ساخت مستند «وصال حبیب» شد.

نیره رضایی‌مطلق