پاسداشت حسین خان اسماعیل‌زاده

موسیقی ایرانی که پایه و اساسش بر معرفت قرار دارد و آیین معرفت بزرگداشت و احترام و نکوداشت بزرگان آن عرصه است، هرچند سال یکبار اتفاقی می‌افتد که در آلبومی به پاس یکی از استادان قدیم این وادی، اثری با معرفی شیوه اجرای آن استاد تولید می‌شود که باید به جرأت استاد محمدرضا لطفی را بنیانگذار این مهم دانست. در این میان بتازگی آلبومی موسیقایی مشتمل بر 14 قطعه منتشرشده است به نام «پاسداشت حسین‌خان اسماعیل‌زاده» که هدفش معرفی شیوه کمانچه نوازی حسین خان اسماعیل‌زاده از نوازندگان اواخر دوره قاجار بوده است.

در این آلبوم، رضا پرویززاده (کمانچه) همراه نوید افقه (تنبک) همکاری کرده‌اند. پرویززاده، نوازنده جوانی است که بیشتر فعالیت موسیقی خود را صرف آموزش بویژه تربیت دانشجویان موسیقی ایرانی کرده است. وی همراه نوید افقه، نوازنده صاحب سبک و شیوه در تنبک‌نوازی، در این اثر نواخته‌های حسین‌خان اسماعیل زاده را اجرا کرده‌اند. صفحات ضبط شده از حسین‌خان اسماعیل زاده، سال 1291 توسط کمپانی گرامافون و تعدادی سال 1307 توسط شرکت پاته در تهران ضبط شده‌اند و به دلیل کیفیت نامطلوب ضبط در آن روزگار، این صفحات مورد کم‌توجهی نوازندگان قرار گرفته است.

حسین‌خان اسماعیل‌زاده، فرزند اسماعیل‌خان کمانچه‌کش از نوازندگان چیره‌دستی است که نوازندگی‌اش از جهات مختلف در مقایسه با دیگر نوازندگان هم عصر خود حائز اهمیت بوده است که باید به ذکر دو نکته از آن اکتفا کرد؛ نخست این که وی کمانچه‌نوازی را به طور مستقیم از استادان کمانچه آموخته که اجراهایش به لحاظ محتوا و شیوه نوازندگی از زمره بهترین نمونه‌های کمانچه‌نوازی اواخر دوره قاجار به حساب می‌آید. همین که اسماعیل‌زاده نوازندگی کمانچه را از کمانچه‌نوازان آن دوره فراگرفته و کمتر تحت تاثیر نوازندگان دیگر سازها ازجمله تار بوده، وی را از نوازندگان دیگر مانند باقرخان رامشگر در دوران خود ممتاز می‌کند.

نکته دیگری که باید به آن اشاره کرد، مهارت و توانایی بالای حسین‌خان در نوازندگی است، به نحوی که روح‌الله خالقی در کتاب «سرگذشت موسیقی ایران» جایگاه پرتوان نوازندگی حسین خان را هم طراز آقا حسینقلی دانسته است.

آثار برجای مانده از حسین قلی‌خان اسماعیل‌زاده نشان می‌دهد این اجراها از دید محتوا و ساختار دستگاهی و شیوه اجرای قطعات ضربی در چه درجه‌ای از توانمندی هستند. وی علاوه بر نوازندگی، شاگردان تأثیر‌گذاری مانند رکن‌الدین مختاری، حسین یاحقی، ابوالحسن صبا و رضا محجوبی را آموزش داده است. رضا پرویززاده از مجموع ویژگی‌های کمانچه‌نوازی حسین‌خان، به چهار مورد به طور مختصر اشاره کرده است که سه مورد نخست آن در کمانچه‌نوازی تا امروز و مورد چهارم آن حتی در زمان خود در اجراهای هیچ نوازنده کمانچه‌ای مشاهده نشده است که عبارتند از:

1 ـ غَلت زیر و رو: در کمانچه نوازی برای اجرای غَلت‌ها فقط دو یا سه بار به نغمه زیرتر نسبت به نغمه اصلی اشاره می‌شود، ولی در اجراهای حسین‌خان با نوع خاصی از غلت روبه‌رو هستیم که غلت زیر و رو می‌نامیم که در آن یک‌بار به نغمه بم تر و دوبار به نغمه زیرتر اشاره می‌کند که در رنگ ابوعطا و مخالف سه گاه به چشم می‌آید.

2 ـ اجرای همزمان کمان (آرشه) و کندن دست چپ: امروزه نوازندگان کمانچه از هر دو تکنیک کندن با دست راست و چپ بهره می‌برند، اما حسین خان شیوه‌ای داشت که همزمان با اجرای آخرین نغمه با کمان و انگشت سوم، سیم دوم (سل) را با انگشت دوم دست چپ به حالت کندن اجرا می‌کرد.

3 ـ شیوه کمان‌کشی در چهار مضراب: گاهی کمان از وسط میزان‌های دوضربی ترکیبی اجرا می‌شود و تا پایان ضرب اول میزان بعد مانند اجرای چهار مضراب چهارگاه ادامه پیدا می‌کند.

4 ـ تغییر پوریسیون دست چپ: حسین خان از پوزیسیون‌های دوم و سوم و فقط روی زیرترین سیم به طور مثال در ضربی چهارگاه استفاده کرده است.

حال نگاه خاص پرویززاده به اجرای این اثر را باید به فال نیک گرفت و آن را قدمی هر چند در خور توان در راه شناخت شیوه‌های گذشته بهبود موسیقی دستگاهی دانست.

حمید فرید