در میانه زیارت و تجارت

به گزارش جام جم آنلاین، امسال البته برخی از این پلاکاردها به پارچه نوشته تسلیت تبدیل شده، ولی باز هم در کوچه و خیابان‌های شهر می‌توان سرخوشی بازگشت حجاج را احساس کرد.

از آن سو، تا چند روز دیگر و بعد از دهه محرم، روی دیوارها، پارچه نوشته‌هایی را خواهیم دید که مقدم کربلاییانی را گرامی می‌دارد که تاسوعا و عاشورا را در کربلا به عزاداری پرداخته‌اند.

در چنین روزهایی بد ندیدیم که کمی به گردشگری زیارت و مذهب بپردازیم تا ابعاد این نوع خاص از توریسم را روشن کنیم.

گردشگری زیارت چیست؟

به‌طور خلاصه می‌توان گفت که گردشگری مذهبی یا زیارت آن نوعی از گردشگری است که هدف اصلی آن انجام مناسک مذهبی یا حضور در مراسم آیینی یا یک زیارتگاه است.

روشن است که معنای این سخن این نیست که فرد در این سفر نباید یا نمی‌تواند هیچ کار دیگری انجام دهد، بلکه تعریف ناظر به هدف اصلی مسافران است.

نظرسنجی که در سال 1387 طراح سند راهبردی اوقات فراغت مشهد انجام داده نشان می‌دهد 80 درصد از وقت زائران حرم امام رضا(ع)، در این حرم مطهر و اماکن متبرکه پیرامون آن می‌گذرد. بنابراین می‌توان گفت چنین سفری یک سفر مذهبی یا زیارتی است.

ایرانیان چقدر به زیارت می‌روند؟

حال ببینیم که چنین سفرهایی تا چه میزان در میان مردم نفوذ دارد. برای این کار از اطلاعات رسمی یعنی داده‌های مرکز آمار کشور استفاده می‌کنیم.

این مرکز در «چکیده یافته‌های طرح آمارگیری از کارگاه‌های دارای فعالیت‌های کمکی حمل‌ونقل هوایی، گشت‌های مسافرتی و کاروان‌های زیارتی» که اسفند 1392 منتشر کرده می‌گوید سال 1391، 100 هزار و 574 تور زیارتی در کشور برگزار شده و 3 میلیون و 813 هزار نفر از این تورهای زیارتی استفاده کرده‌اند.

هر چند که این آمار تقریبا یک میلیون نفر از آمار افرادی که به تورهای سیاحتی رفته‌اند کمتر است، ولی نمی‌توان با وجود رشد دو برابری این‌گونه تورها و مسافران آنها در طول سال‌های 1387 و 1391 که در همین آمارنامه نشان داده شده، حجم بزرگ گردشگری زیارت در کشور را نادیده گرفت.

این البته صرفا سفرهای کاروانی است و اگر قرار باشد سفرهای منفرد را هم در نظر بگیریم باید به نتایج طرح آمارگیری از گردشگران ملی در تابستان 1392 استناد کنیم.

بر اساس نتایج این طرح، صرفا در فصل تابستان آن سال، 6 میلیون و صد هزار نفر گردشگر به شهر مشهد، به‌عنوان مهم‌ترین مقصد گردشگری زیارت در کشور وارد شدند.

ورود یک میلیون و 400 هزار زائر به شهر قم با اقامت شبانه هم دیگر نشانه‌ای است که مقاصد گردشگری زیارت در ایران مورد توجه مردم قرار می‌گیرد.

البته که باید به این فهرست شیراز، جایگاه حرم حضرت شاهچراغ، تهران و ری، به دلیل وجود حرم مطهر حضرت شاه عبدالعظیم و نیز حرم امام خمینی‌(ره) و حتی شهرهایی چون طبس و شهررضا، مدفن دو نفر از برادران امام رضا‌(ع) و نیز شهرهای کوچک‌تری چون بادرود به خاطر زیارت آقاعلی عباس و آران و بیدگل، به خاطر وجود امام زاده محمد هلال بن علی‌(ع) را افزود.

البته جای جای ایران، پر است از حرم امامزادگان و خاندان اهل‌بیت به‌طوری که سازمان اوقاف و امور خیریه به‌عنوان متولی این بقع متبرکه اعلام کرده هشت هزار و 51 باب بقعه امامزاده و 33 باب بقعه پیامبران الهی در ایران وجود دارد.

همچنین از زاویه‌ای دیگر حتی سفرهای راهیان نور که سالانه حدود دو میلیون نفر را تحت پوشش قرار می‌دهد را هم می‌توان در گردشگری زیارت دسته‌بندی کرد و با وجود بیش از 60 هزار حاجی حج تمتع و 800 هزار عمره‌گزار (تا پیش از توقف این سفر از سوی کشورمان) و همچنین سفر بیش از دو میلیون ایرانی به عتبات عالیات در یک سال، به هیچ عنوان نمی‌توان این نوع از گردشگری را نادیده گرفت.

جالب‌ترین و صریح‌ترین آماری که به خوبی حجم گردشگری مذهبی در ایران را نشان می‌دهد، گفته مرکز آمار است که گفته از مجموع 27 میلیون سفر ایرانیان در تابستان 1392، نزدیک به سه میلیون سفر با هدف زیارت صورت گرفته است.

ارزش مادی این نوع از گردشگری وقتی بیشتر هویدا می‌شود که بدانیم در یک سال، فقط یک و نیم میلیون گردشگر خارجی به شهر مشهد وارد شدند که گفته شده بیشتر آنها از کشور عراق بوده‌اند، اما زائرانی از کشورهای ثروتمندی چون قطر، بحرین و حتی عربستان هم برای زیارت به این قطب گردشگری زیارت وارد می‌شوند.

از آن سو و در خارج از مرزهای ایران بد نیست بدانیم که سالانه نزدیک به شش میلیون نفر برای سفر عمره و حدود دو میلیون نفر برای سفر حج تمتع به عربستان می‌روند و به‌طور حتم، نقش موثری در اقتصاد این کشور دارند.

موانع توسعه گردشگری زیارت

توسعه این نوع گردشگری با موانعی روبه‌روست. نخستین مانع، اقتصاد زائر است. به شکل متناقضی در شهرهایی که پذیرای مسافران زیارتی هستند میل به تجاری‌سازی هم وجود دارد

این البته خاصیت قانون عرضه و تقاضاست و چیز عجیبی نیست، ولی باید دانست این تجاری‌سازی باعث می‌شود هدف فعالان بخش خدمات و به‌طور خاص گردشگری در این شهرها بیش از آن‌که خدمات رسانی به زائر باشد، کسب سود شود و وضع به جایی برسد

که اکنون آستان قدس رضوی و شهرداری مشهد، خود به فکر تاسیس و احداث زائرسراهای ارزان در سطح شهر مشهد افتاده‌اند، چون علاقه‌ای به مشارکت در این‌گونه طرح‌ها وجود نداشته است.

این در حالی است که آمارها نشان می‌دهد از 5 هزار میلیارد هزینه سفر ایرانیان در فصل تابستان 1392، 1500میلیارد تومان مربوط به هزینه حمل و نقل و اقامت بوده است و هنوز برخی از افراد در کشور هستندکه حسرت یک بار زیارت مشهد مقدس را دارند و در کارنامه فعالیت سالانه سازمان اوقاف و امورخیریه تهیه ملزومات و هزینه سفر برای چنین کسانی دیده می‌شود.

از سوی دیگر میل به تجاری سازی باعث می‌شود هویت شهرهای مذهبی هم تهدید شود موضوعی که به‌خوبی در شهر مشهد احساس می‌شود.

شهری که جاذبه‌های مصنوعی سیاحتی بسیاری در آن تاسیس شده (مثل پارک‌های آبی) و مراکز بزرگ خرید و تجارت در آن ساخته شده یا در حال ساخت است و حال ممکن است در آینده نه‌چندان دور، مشهد را برای برخی افراد به یک هدف گردشگری صرفا سیاحتی تبدیل کند. چیزی مثل شمال یا حتی دبی امارات.

اما فاجعه‌ای که در این زمینه رخ داده، نه مربوط به مشهد که مربوط به مکه است. جایی که طرح‌های بلندپروازانه دولت عربستان برای حریم مقدس و امن الهی، آن را بیش از هر چیز به مکانی اقامتی و سیاحتی و البته تجاری تبدیل کرده، باعث به هم ریختن آرامش منطقه شده و البته در مواردی حوادثی چون سقوط جرثقیل را به همراه داشته که به کشته و زخمی شدن تعدادی از زائرین منجر شد.

موارد کلی‌تری چون زیرساخت‌های گردشگری را هم می‌توان جزو موانع برشمرد؛ در حال حاضر تهیه هر نوع بلیتی به مقصد مشهد در ایام خاص یعنی ایام پیک سفر مثل تولد یا شهادت یا ایام زیارتی خاص امام هشتم و نیز تهیه مکان اقامتی در چنین ایامی تقریبا امری محال است

یا با صرف هزینه‌های گزاف شدنی است که این موضوع، خود به آسیب‌هایی چون پیدایش خانه‌های شخصی بدون مجوز و بدون نظارت دامن زده است.

این موضوع وقتی اهمیت خود را پیدا می‌کند که بدانیم از مجموع مسافران ایرانی در فصل تابستان 1392، 30 میلیون نفر از مسافران بدون داشتن وسیله نقلیه شخصی به مسافرت رفتند و از مجموع 190 میلیون نفر شب اقامت انجام شده در این سفرها، 60 میلیون نفر شب اقامت در اماکنی به‌جز منزل آشنایان و بستگان فرد بوده است.

از سوی دیگر نباید ابعاد انگیزشی چنین سفرهایی بی‌توجهی کرد تغییر نسل، آموزش نادرست مبانی دینی و نیز تهاجم فرهنگی که به‌خوبی در سطح جامعه ملموس است می‌تواند روحیه دینی افراد را کاهش دهد که این موضوع در کاهش انگیزه انجام چنین سفرهایی موثر خواهد بود.

از این‌روست که باید برخی از موانع چنین سفرهایی را نه در خود آن، بلکه پیش از سفر دید. البته که تلاش‌هایی نظیر آنچه بخش فرهنگی حرم امام رضا(ع) در برنامه‌ریزی فرهنگی و فوق برنامه انجام می‌دهد می‌تواند در ایجاد یا افزایش این انگیزه‌های موثر باشد

از این‌روست که باید در سفرهای مذهبی یا زیارتی در کنار مقوله مهم و اصلی زیارت به ابعاد دیگر زندگی دینی زائر نیز توجه کرد.

کمتر کسی در میان ما هست که از حرم امام رضا(ع) خاطره‌ای نداشته باشد. از آب بازی در حوض آب‌های صحن گرفته تا گم شدن در تودرتوی آن حرم بزرگ و خرید از بازار رضا و گرفتن عکس یادگاری با عکس‌های حرم. به نظر می‌رسد که حداقل به اندازه حفاظت و صیانت از محیط‌زیست در سفرهای صیانتی باید به فکر صیانت از سفرهای زیارتی و گردشگری مذهبی هم باشیم.

گردشگری که اگر به صورت مناسب و در چارچوب خوبی صورت گیرد می‌تواند در کنار لذت مادی سفر، آرامش روحی و سرخوشی روحی و معنوی را هم به همراه داشته باشد.

اگر بتوانیم میان بعد انسانی سفر و بعد مذهبی آن تعادلی برقرارکنیم و اگر دست‌اندرکاران چنین سفرهایی موفق شوند در میانه صنعت و تجارت و خدمت به زائر و مهیا کردن زمینه عبادت نقطه میانه را پیدا کنند.

مصطفی مسجدی آرانی

ضمیمه چمدان