آنچه از خسوف صبحدم فردا باید بدانید

بنابراین شرایط برای تماشا و عکاسی از خسوف در غرب کشور مساعدتر است و ماه‌گرفتگی کلی دقایق بیشتری قابل مشاهده خواهد بود. در ادامه با ویژگی‌های ماه‌گرفتگی فردا بیشتر آشنا خواهید شد.

خسوف یا ماه‌گرفتگی از پدیده‌های زیبای طبیعت است که هر از گاهی رخ می‌دهد و خیلی‌ها را سر به هوا می‌کند. تماشای خسوف بجز داشتن دو چشم سالم به هیچ تلسکوپ یا دوربینی نیاز ندارد. هنگام ماه‌گرفتگی می‌بینیم که چراغ سفیدرنگ آسمان شب ناگهان در حجابی سرخ فرو می‌رود و در شرایطی که پیش از آن ستاره‌های کم‌نور آسمان درفروغش رنگ باخته بودند، با تاریک شدن ماه مجال خودنمایی پیدا می‌کنند.

خسوف چطور ایجاد می‌شود؟

کره زمین را در فضا تصور کنید: سیاره‌ای با قطر 12 هزار و 742 کیلومتر، طبیعی است در برابر نور خورشید سایه عظیمی از خود در فضا ایجاد می‌کند.

کره ماه که قطرش تقریبا 3476 کیلومتر است و به‌طور متوسط حدود 380 هزار کیلومتر از ما فاصله دارد هنگام گردش به دور زمین گاهی از سایه زمین در فضا گذر می‌کند. ماه که همیشه درخشش خود را مدیون بازتاب نور خورشید است، در این هنگام تاریک می‌شود و به این ترتیب ماه‌گرفتگی رخ می‌دهد.

از آنجا که خورشید یک منبع نور نقطه‌ای در فضا نیست و با قطر نزدیک به 5/1 میلیون کیلومتر در فاصله متوسط 150 میلیون کیلومتری از زمین، خیلی خیلی از زمین و ماه بزرگ‌تر است، بنابراین علاوه بر ایجاد سایه از زمین در فضا، نیمسایه نیز ایجاد می‌کند.

انواع خسوف

بسته به موقعیت ماه و موقعیت نقاط فرضی برخورد مدارش با مدار زمین به دور خورشید، با دوره تناوب‌های بخصوصی در نیمه ماه قمری، ماه از سایه زمین در فضا گذر می‌کند. در این حالت ابتدا یک لبه از قرص ماه در نیمسایه زمین در فضا پیشروی می‌کند. در این مرحله ماه دچار خسوف نیمسایه‌ای می‌شود که با چشم غیرمسلح چندان قابل تشخیص نیست. گاهی کار در همین مرحله به پایان می‌رسد و ماه از نیمسایه خارج می‌شود. بعضی وقت‌ها قرص ماه پس از عبور از نیمسایه کم‌کم وارد بخش سایه زمین در فضا می‌شود که در این حالت می‌بینیم نیمی از قرص ماه تیره و نیمی دیگر که هنوز در نیمسایه است تا حدودی تیره خواهد شد (خسوف جزئی). در این مرحله گردی لبه سایه زمین بر قرص ماه قابل تشخیص است. جالب است بدانید حدود 2700 سال پیش نخستین بار بابلی‌ها از روی همین گرد بودن لبه بخش تاریک ماه هنگام ماه‌گرفتگی، به مکانیسم خسوف و کروی بودن زمین پی برده بودند.

گاهی هم اتفاق می‌افتد که کار از مرحله خسوف جزئی بیشتر پیش می‌رود و ماه به کلی وارد سایه زمین در فضا می‌شود. در این حالت روی ماه به کلی سرخ می‌شود و در اصطلاح ماه‌گرفتگی کلی رخ می‌دهد. ماه حداکثر می‌تواند 107 دقیقه در سایه زمین در فضا سیر کند و پس از آن ناگزیر از چرخش به دور زمین، از سایه خارج خواهد شد.

خسوف، آن گونه که فردا رخ می‌دهد

فردا از ساعت 4:37 بامداد خواهیم دید قرص ماه از قسمت بالا بتدریج تیره می‌شود. این وضع تا ساعت 5:41 ادامه خواهد یافت. در این زمان ماه وارد سایه زمین می‌شود و از این ساعت لبه سایه زمین بر قرص ماه بیشتر خودنمایی خواهد کرد. حالا با توجه به این که در کجای ایران باشید و زمان غروب ماه در محل شما چه وقت باشد، می‌توانید مدت بیشتری از پیشروی ماه در سایه زمین را پیش از غروب ماه ببینید. ماه در بیشتر شهرهای ایران در حالی که لحظه به لحظه تیره‌تر می‌شود، به لحظه غروب خود نیز نزدیک می‌شود. از آنجا که نور ماه هنگام خسوف بازتابی از نور خورشید در جو زمین است، بسته به این که جو زمین چقدر از ابر پوشیده باشد، یا چقدر غبار در جو زمین زیاد باشد ممکن است خسوف خیلی قرمز، قرمز یا تا حدودی قرمز و نارنجی یا اصلا آجری رنگ دیده شود. تجارب قبلی در رصد خسوف نشان می‌دهد شدت تیره شدن ماه هنگام ماه‌گرفتگی می‌تواند معیاری برای ارزیابی وضع غبارآلود بودن جو زمین هنگام رخداد خسوف باشد.

غروب اَبَر ماه سرخ

خسوف همواره در وسط ماه قمری روی می‌دهد؛ یعنی وقتی قرص ماه کامل است. از آنجا که ماه در این حالت تقریبا با خورشید و زمین در یک راستا قرار می‌گیرد، شرایطی پیش می‌آید که ماه از دید زمینیان در مقابل خورشید در آسمان قرار می‌گیرد و می‌تواند از سایه زمین در فضا گذر کند. از کتاب علوم دوران راهنمایی به یاد دارید که مدار ماه به دور زمین بیضی شکل است. به این ترتیب ماه گاهی به زمین نزدیک‌تر و گاهی در مدارش از زمین دورتر می‌شود؛ به طوری که در نزدیک‌ترین وضع به زمین حدود 355 هزار کیلومتر و در دورترین حالت حدود 406 هزار کیلومتر از زمین فاصله خواهد داشت. ماه در ساعت 5:16 بامداد فردا در نزدیک‌ترین فاصله مداری از زمین به میزان 356 هزار و 877 کیلومتر قرار خواهد گرفت. وقتی «ماه کامل» در وضعیتی باشد که همزمان از نظر مداری در نزدیک‌ترین فاصله از زمین قرار بگیرد، از لقب پر طمطراق اَبَرماه یا Super moon برایش استفاده می‌کنند. این موضوع را نباید با بزرگ به نظر رسیدن قرص ماه هنگام طلوع و غروب اشتباه گرفت. زیرا علت بزرگ دیده شدن ماه هنگام طلوع و غروب چیزی جز یک خطای بصری ناشی از مقایسه اندازه قرص ماه با عوارض موجود در افق نظیر کوه، ساختمان‌ها و درختان نیست. موضوع دیگر که باید به آن توجه داشت این است که ماه، درست ساعت 6:20 فردا در وضعیت ماه کامل قرار می‌گیرد. مجموعه این شرایط اتفاقی نیست که همیشه همزمان با هم رخ بدهد. این چیزی است که خسوف ششم مهر امسال را بسیار متمایز و شاخص می‌کند.

بهترین فرصت برای عکاسی ویژه از ماه

وقتی مجموع ویژگی‌های خسوف فردا را بررسی می‌کنیم می‌بینیم بهترین فرصت برای عکاسی از غروب ماه در وضعی استثنایی به وجود آمده است. چیزی که هر علاقه‌مند به عکاسی را برای شکار ماه در این وضع وسوسه می‌کند(نمایی شبیه عکس بالا). اگر سودای عکاسی از این منظره را در سر می‌پرورانید بهتر است از الان به فکر محلی باشید که افق مغرب باز داشته باشد؛ یعنی افق مغرب با عوارضی مثل ساختمان و کوه و درختان پوشیده نشده باشد. شما دقیقا به جایی نیاز دارید که غروب خورشید را بتوانید بدون واسطه پنهان شدن در پس کوه یا ساختمانی با چشم غیرمسلح ببینید. اگر بتوانید به بالای کوه یا ساختمانی بلند بروید که افق مغرب باز داشته باشد، شرایط مطلوبی برای عکاسی از ماه گرفتگی صبحدم فردا خواهید داشت.

چرا رنگ ماه هنگام خسوف قرمز می‌شود؟

این از آن سوالاتی است که وقتی به مکانیسم کسوف فکر می‌کنیم برایمان پیش می‌آید. این که ماجرای این نور سرخ چیست؟ آن هم وقتی ماه به سایه زمین در فضا فرو می‌رود و نوری از خورشید دریافت نمی‌کند.

بخش آبی طیف نور خورشید هنگام عبور از جو زمین پخش می‌شود و از همین روست که آسمان در روز به رنگ آبی دیده می‌شود. در این بین بخش قرمز رنگ طیف در جو منعکس می‌شود و در انتهای بخش سایه زمین در فضا دیده می‌شود. از این رو وقتی ماه وارد سایه زمین می‌شود، بازتاب‌کننده این بخش از نور خورشید خواهد بود و در حقیقت در زمان خسوف باز هم این نور خورشید است که از سطح ماه بازتاب می‌شود و ما در زمین شاهد بخش سرخ آن هستیم. جالب اینجاست که اگر در همان لحظه فضانوردی در نیمکره‌ای از ماه باشد که زمین در آن قابل مشاهده باشد، در این صورت زمین را خواهد دید که در مقابل خورشید قرار گرفته و گویی خورشید گرفتگی در آسمان ماه رخ داده است. چنین فردی نواری سرخ رنگ که بازتابی از نور خورشید است را گراگرد قرص زمین در آسمان ماه خواهد دید!

چرا هر ماه خسوف رخ نمی‌دهد؟

با وجود این که در هر ماه، کره ماه یک دور به گرد زمین می‌چرخد، با این حال بیشتر مواقع از بالا یا پایین سایه زمین در فضا رد می‌شود و همواره از درون سایه زمین گذر نمی‌کند. از این‌روست که هر ماه خسوف رخ نمی‌دهد. علت این موضوع به وجود اندکی انحراف در زاویه گردش ماه به دور زمین نسبت به مدار گردش زمین به دور خورشید باز‌می‌گردد. اگر این انحراف وجود نداشت و ماه دقیقا روی همان مداری به دور زمین می‌چرخید که زمین در آن راستا به دور خورشید می‌چرخد، در این صورت در ابتدای هر ماه قمری کسوف (یا خورشیدگرفتگی که طی آن سایه ماه روی نقاطی از زمین می‌افتد) و در وسط آن ماه قمری خسوف را شاهد بودیم.

مهم‌ترین ویژگی‌های خسوف ششم مهر

رخداد خسوف صبحگاه فردا از چند جهت حائز اهمیت است: قرص ماه به دلیل قرار داشتن کره ماه در نزدیک‌ترین فاصله از زمین نسبت به دیگر مواقع اندکی بزرگ‌تر است و حالت اَبَرماه را به وجود آورده است. ابرماه همزمان با خسوف رخ می‌دهد و از همه جذاب‌تر این که ابرماه دچار خسوف، در حالت غروب دیده می‌شود و از این رو به واسطه خطای بصری، قرص ماه نسبت به حالت عادی اندکی بزرگ‌تر به نظر می‌رسد.

خسوف بعدی کی رخ می‌دهد؟

اگر به هر علتی سحرگاه فردا خواب بمانید و خسوف را نبینید، برای دیدن ماه‌گرفتگی کلی بعدی باید تا 11 بهمن 1396 صبر کنید. در آن زمان وقوع ماه‌رفتگی همزمان با طلوع ماه رخ می‌دهد. پس از آن در پنجم مرداد 1397، ماه گرفتگی کلی بسیار طولانی را به مدت 104 دقیقه خواهیم دید. سپس چند سالی شاهد وقوع ماه‌گرفتگی کلی در ایران نخواهیم بود تا 16 شهریور 1404 که دوباره شاهد سرخ روی شدن ماه در آسمان ایران خواهیم بود.

کاظم کوکرم

دانش