بلوغ؛ دوره حکومت تردیدها

تغییراتی در این برهه از زندگی رخ می‌دهد که حتی می‌تواند آینده شخص را دگرگون کند و مسیر زندگی او را تغییر دهد به‌طوری که از او الگویی مثبت و تمام‌عیار یا فردی بی‌هدف و فاقد هرگونه اعتماد بسازد.

همه اینها به شرایط محیطی و خانوادگی بستگی دارند تا بتوانند در کنار هم و با هدایتی صحیح، فرد را در مسیر زندگی هدایت کنند.تغییرات جسمی از یک‌سو و تحولات روحی و رفتاری از سوی دیگر، زمینه را برای فرار از هرگونه قید و بندی در فرد فراهم می‌کند و چنانچه بدرستی کنترل نشود، چه‌بسا می‌تواند نوجوان را به پرتگاه سوق دهد.

برای این منظور گفت‌وگویی با دکتر فریبرز باقری، رئیس دانشکده علوم انسانی و اجتماعی واحد علوم و تحقیقات انجام دادیم.

دوران بلوغ به چه برهه‌ای ‌گفته می‌شود؟

دوران بلوغ در یک کلام به دوره‌ای گفته می‌شود که فرد در آن چند تحول بزرگ برایش اتفاق می‌افتد و به نوعی دچار تکامل رشدی می‌شود.

در این دوران یکسری مسائل و تحولات جسمی به ‌وجود می‌آید که با برخی تکالیف مثل نیازهای جنسی (بلوغ جسمی) پیش می‌آید.

علاوه‌بر آن، از مسائل عمده دیگر، ارتباط فرد در دوران بلوغ از خانواده که حکم مرجع را دارد، قطع شده و گروه همسالان برایش اهمیت پیدا می‌کند.

هدایت افعال بیشتر به دست گروه همسالان انجام می‌شود و هنجارهای گروه هدایت‌گر حاکم می‌شود و به مرور قدرت خانواده کاهش پیدا می‌کند.

طی دوران بلوغ، در فرد نیازی به‌وجود می‌آید که باعث می‌شود در اعمال، افعال و اهداف زندگی به هنجاری غیر از هنجار والدینی تکیه کند.

تا قبل از این دوران، هنجار خانواده برای نوجوان اهمیت بالایی داشته ولی در بلوغ، نسبی‌گرایی و تردید برایش ایجاد می‌شود.

با توجه به فضای تربیتی که در کودکی تجربه کرده، دوران بلوغ می‌تواند فضایی آرام‌تر یا از سوی دیگر‌ بحران و توفان وحشتناکی را برای فرد ایجاد کند.

تبدیل فضا به فضایی بحرانی غالبا به دنبال جدایی از خانواده و ورود به گروه همسالان رخ می‌دهد که چنانچه این گروه‌ها، گروه‌های ناهنجاری باشند، فرد کلا خانواده را از دست می‌دهد.

به‌ طور کلی، در دوران بلوغ قانون کلی نداریم. تعامل چند عامل، از یک طرف تجربیات دوران کودکی و از طرفی تحولات دوران بلوغ که جمع شده و دیدگاه فردی هم به آن اضافه می‌شود، به نوعی این دوران را شکل می‌دهند.

علل بروز ویژگی‌های شخصیتی خاص در دوران بلوغ کدام‌اند؟

پسرها معمولا کارهایی با ریسک‌پذیری بالاتری‌ انجام می‌دهند و به همین دلیل غالبا بخش زندان نوجوانان پسر در دنیا پرجمعیت‌تر از دختران است که به نوعی بیانگر نقش جنسیت، خانواده و ویژگی‌های فردی است. در این میان، بچه‌‌هایی که پرشورترند در دوران بلوغ پردردسرتر هستند.

ویژگی‌های شخصیتی که در دوران بلوغ در نوجوان شکل می‌گیرد بر پایه عوامل مختلفی مثل تجربیات دوران کودکی، ویژگی‌های فردی، متغیر جنسیت و ویژگی‌های محیطی ایجاد می‌شود.

ولی در پیشگیری از بروز اتفاقات ناگوار در دوران بلوغ، دو عامل تجربیات دوران کودکی و ویژگی‌های محیطی از اهمیت بالاتری برخوردار است.

در تجربیات کودکی، برای این‌که تحولات بلوغ به یک فاجعه تبدیل نشود، روابط عاطفی بین والدین و فرزندان اهمیت زیادی دارد و مهم‌ترین نکته آن است که بند عاطفی بین آنها ایجاد شود.

خشونت از دیگر عواملی است که فرزندان را بویژه در دوران بلوغ از خانواده دور می‌کند. نوجوانان در خانواده‌های خشن، فضای دیکتاتوری و با تنبیه‌های سخت، راحت‌تر از خانواده دور می‌شوند.

از سوی دیگر، نازپروردگی شدید نیز آسیب دیگری است که در دوران بلوغ می‌تواند مشکل‌ساز شود. زمانی که خانواده‌ها هر چیزی را برای فرزندان فراهم می‌کنند.

به مرور آن‌قدر خواهش‌ها در فرد برجسته می‌شود که در دوره بلوغ با توجه به فوران نیازهای جسمی و جنسی، فرد نمی‌تواند پاسخ مناسبی برای آنها دریافت کند و به گروه‌های ناهنجار و مسیرهای انحرافی کشیده می‌شود.

فضاهای محیطی هم نقش مؤثری در شکل‌‌گیری ویژگی‌های ‌شخصیتی نوجوانان در دوران بلوغ ایفا می‌کند که در این میان، فضاهای مجازی هم شامل آن می‌شود. ‌

کودکی که در محیطی تربیت شده که همه دور هم جمع می‌شوند و بچه‌ها رابطه نزدیکی با هم دارند، گروه همسالان قدرت بالایی دارد و حتی یکدیگر را با القاب خاصی خطاب می‌کنند.

از دیگر فضاهای محیطی، محیط جامعه است؛ جایی که خشونت و فساد، مصرف مواد، خشونت اجتماعی و کلاهبرداری احتمال این‌که بلوغ خطرناکی داشته باشند، زیاد است.

از دیگر محیط‌ها می‌توان به گلخانه‌هایی اشاره کرد که کودکان را از جامعه دور می‌کنند. گلخانه، به مدارسی گفته می‌شود که به دلیل شرایط خاص نگهداری، بچه‌ها را در معرض آسیب قرار می‌دهند.

به عنوان مثال، مدارسی خاص که تحت عنوان تیزهوشان فعالیت می‌کنند یا مراکزی که مذهبی است، با دور کردن کودکان از اجتماع، آنها را آسیب‌پذیر می‌کنند.

در این میان، بیشترین آسیب‌ها در مدارس خاص مشاهده می‌شود. تندروی‌هایی که در دروس و کنترل‌های سختی که روی بچه‌ها صورت می‌گیرد، دوران بلوغ را تهدیدآمیز می‌کنند.

والدین و اطرافیان باید چه رفتاری با نوجوانان داشته باشند؟

دوران بلوغ کم‌خطرتر است در صورتی که محیط خانوادگی، روابط عاطفی قوی ایجاد کرده باشد؛ دوم این که خانواده بتواند فرزند خود را با دنیایی واقعی آشنا کند مثلا از بچگی‌ در کارهای منزل همکاری کند.

در صورت نبود مدرسه گلخانه‌ای، خانواده‌ها بیشتر دور هم جمع می‌شوند و فرزندان با واقعیت‌ها آشنا شده و کودک می‌تواند در طول دوران تحول فردی با انتخاب‌هایی، فردیت و هویت مستقلی هم ایجاد کند. چنین فردی انتخاب کردن را بلد است؛ نه گفتن را بلد است و عزت نفس بالایی دارد.

در این میان، کودکان در انتقال از خانواده به گروه همسالان آسیب‌های کمتری می‌بینند، زیرا می‌توانند بخوبی هویت فردی خود را حفظ کنند و مسیر خود را پیدا کنند.

افرادی در سن بلوغ بیشترین آسیب‌پذیری را دارند که به نوعی آماده ورود به این دوران بحرانی نیستند و به عبارتی، قدرت نه گفتن را ندارند، قادر به انتخاب نیستند و تکیه‌گاه محکمی ندارند، مدام تحقیر شده‌اند، کم‌تجربه‌اند و روابط عاطفی محکمی ندارند. این افراد نمی‌توانند خواهش‌های جسمانی خود را کنترل کنند.

رفتار صحیح با فردی که در دوران بلوغ قرار گرفته به دو بخش تقسیم می‌شود: دوران قبل و هنگام ‌بلوغ.

در دوران قبل از بلوغ، توصیه می‌شود که والدین روی مفهوم خانواده تأکید کنند چرا که ‌حمایت از کسب تجربه و حمایت عاطفی از فرزندان اهمیت بالایی پیدا می‌کند.این‌که والدین به توانایی‌های فرزندشان آگاه باشند؛ ‌ هر‌کدام برای فرزند وقت بگذارند.

اما در دوان بلوغ رفتارهای مناسب دقیقا بستگی به نوع برخورد فرزند دارد و بهتر است والدین و اطرافیان راه را برای کسب تجربه باز بگذارند.

کودکان در سنین بلوغ باید گروه همسالان و جامعه را تجربه کنند. از طرفی، پدر و مادر باید فرزند را تشویق کنند تا در اجتماع حضور داشته باشد و تنها راه‌حل، تشویق به دوست‌یابی و کسب تجربه است.

پدر و مادر در برخورد با نوجوان باید به گونه‌ای رفتار کنند که یکدیگر را جبران کنند. پدرها باید در خانواده نقش قانونگذار و مادر نیز نقش میانجی را ایفا می‌کند و نقش‌ها نباید برعکس باشند.

بلوغ در دختران و پسران از نظر سنی چه فرقی دارد و در چه سنی رخ می‌دهد؟

برخی کودکان به خاطر حضور در محیط‌های بسته احتمال بروز بلوغ دیررس ‌ بیشتر است. بلوغ روانی دختران بین 13 تا 14 سالگی آغاز می‌شود که اوج آن در سن 18 سالگی است ولی بلوغ کامل در دختران در 25 سالگی اتفاق می‌افتد که سال‌های انتهایی بلوغ است.

بیشترین شکست‌ها در ازدواج در چنین دوره‌ای است که دختران از 15 سالگی ازدواج می‌کنند. بیشترین آسیب دختران در چنین سنی، پیروی از مدها و رابطه با جنس مخالف است.

بلوغ پسرها به طور متوسط از 16 تا 17 سالگلی شروع می‌شود و اوج آن به زمان تحصیل در مقطع پیش‌دانشگاهی و سنین بین 18 تا 19 می‌رسد. درواقع، بلوغ در آقایان طولانی‌تر است چرا که شکل‌گیری هویت در آنها بیشتر زمان می‌برد به طوری که باید استوارتر باشند.

بنابراین، حتی تا سنین 35 تا 36 سالگی هم ادامه پیدا می‌کند‌. اما این اعداد کاملا به صورت نسبی ارائه شده‌اند.

ندا اظهری - سیب