فناوری، ابزار‌تحقق اقتصاد مقاومتی در‌ صنعت

اگر بخواهیم اهمیت فناوری در حوزه نفت را در یک جمله به اختصار مطرح کنیم، می‌توانیم بگوییم تسلط بر منابع نفت و گاز در دنیا لزوما با مالکیت آنها اتفاق نمی‌افتد؛ بلکه رسیدن به این هدف مستلزم در اختیار داشتن فناوری اکتشاف، استخراج و پالایش است. به عبارت دیگر، سلاح تسلط بر یک میدان نفتی یا منابع هیدروکربوری، فناوری است نه صرفا مالکیت آن. در همه کشورهای صاحب ذخایر نفتی در دنیا، شرکت‌های بزرگی در زمینه توسعه میادین نفتی فعالیت می‌کنند که مالک آن میدان نیستند و بهره‌برداری از میدان نفتی به عهده آنهاست؛ بنابراین آن کشور همیشه برای توسعه میدان نفتی به شرکت‌های بزرگ نفتی وابسته است. ابزار این وابستگی فناوری است. اگر کشوری که از منابع و ذخایر خدادادی نفت و گاز برخوردار است، بخواهد در این حوزه قد علم کند راهی جز توسعه فناوری ندارد. در غیر این صورت وابستگی یا به عبارتی ناپایداری اقتصادی ناشی از خام فروشی دور از انتظار نخواهد بود. بر این اساس ما فرآورده‌ای تولید نمی‌کنیم و در نتیجه زنجیره ارزش ضعیف شده و در نهایت پایداری اقتصادی از بین رفته و مفهوم اقتصاد مقاومتی شکل نمی‌گیرد. این نشان‌دهنده نقش مهم فناوری در این حوزه است. به عبارت دیگر برای بهره‌برداری از مخازن نفت و گاز ابزاری جز فناوری متصور نیست.

ما تا چه اندازه در رسیدن به این هدف موفق بوده‌ایم؟

کشور ما در مجموع ذخایر متعارف نفت و گاز در دنیا مقام اول را دارد، اما در حوزه فناوری در فهرست ده کشور برتر دنیا قرار ندارد. این نشان دهنده فاصله ما با فناوری است. رهبر معظم انقلاب بارها در سیاست‌های ابلاغی به این موضوع اشاره کرده‌اند. انتظار می‌رود کشوری که در مجموع ذخایر اول است در حوزه فناوری نیز سرآمد باشد. با وجود سابقه بیش از صد ساله فعالیت ایران در صنعت نفت، متاسفانه روش مطرح در این صنعت برداشت و فروش ذخایر نفتی است. ما حدود 102 سال است نفت صادر می‌کنیم و انتظار این است که در این بازه زمانی، پیشرفت‌های چشمگیری به دست آمده باشد. اگرچه در دوره بعد از جنگ به این موضوع توجه ویژه‌ای شده است، اما وقتی در این زمینه محدودیت‌هایی وجود داشته باشد نمی‌توانیم به پیشرفت دست پیدا کنیم. بین جایگاه تملک مخازن و دارایی‌های نفت و گاز با جایگاه فناوری، فاصله زیادی در کشور ما وجود دارد. باید سعی کنیم این فاصله را کاهش دهیم. در سند چشم‌انداز و سیاست‌های اقتصاد مقاومتی و همچنین در برنامه ششم توسعه، آنچه به عنوان محور اساسی مطرح شده حوزه انرژی است. ما باید از وضعی که به فروش منابع خام و کسب درآمد به جای توسعه اقتصاد می‌انجامد دور شویم. رسیدن به این هدف راهی جز توسعه فناوری ندارد. در غیر این صورت، وابستگی همچنان باقی می‌ماند. وابستگی به این معنی است که هر لحظه سیستم اراده کند، می‌تواند صنعت ما را تحت تاثیر قرار دهد.

حتی اگر بخواهیم خام فروشی کنیم نیز استفاده از فناوری می‌تواند در ازدیاد برداشت تاثیر گذار باشد. این طور نیست؟

اساسا در حوزه بالادستی صنعت نفت که موضوع اکتشاف و استخراج را شامل می‌شود این موضوع چشمگیرتر است. ما در این زمینه کمتر فعالیت داشته‌ایم. سال گذشته وزارت نفت برای نخستین بار بخشی از میادین نفتی کشور را در اختیار دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی قرار داد تا این مراکز به عنوان مشاور، فناوری‌ها را توسعه دهند و دانش آن را در کشور نهادینه کنند. فناوری و روش‌های ازدیاد برداشت، دانش محور است و شرکت‌هایی که صاحب این فناوری هستند روی میادین نفتی دنیا تسلط دارند. بنابراین اولویت صنعت نفت برای رسیدن به جایگاه کشوری که صاحب فناوری باشد، در حوزه بالادستی است. ما در سند چشم‌انداز باید جایگاه اول منطقه را داشته باشیم و برای داشتن جایگاه اول منطقه اساسی‌ترین رکن، رشد کشور و توسعه میادین نفتی است. برای توسعه میادین نفتی باید فناوری‌های ازدیاد برداشت، توسعه پیدا کند و بومی شود تا در نهایت بتوانیم در این زمینه صاحب سبک باشیم. در حوزه بالادستی اولویت ما ازدیاد برداشت با تمرکز بر فناوری‌ها و فرآیندهای جدید است. رسیدن به این هدف موجب می‌شود بهره‌برداری از ذخایر افزایش پیدا کند.

در حوزه پایین دستی نیز توسعه زنجیره ارزش افزوده و تولید محصولات و مشتقات نفت، گاز و پتروشیمی مهم است و این دغدغه ما موجب شده دومین کنفرانس فرصت‌های فناورانه نفت و گاز به حوزه بالادستی معطوف شود که موضوع بسیار حساس و کاربردی در ازدیاد برداشت است. برای مثال، یک درصد ازدیاد برداشت مخازن نفتی آثار چشمگیری در تولید ناخالص ملی کشور دارد و می‌تواند درآمد، ثروت و رفاه مردم را تحت تاثیر قرار دهد. اگر نتوانیم این نعمت خدادادی را با بهترین و به‌روزترین فرآیند از دل زمین خارج کنیم در نهایت نسل‌های آینده و خود ما همیشه احساس پشیمانی می‌کنیم؛ بنابراین بهره‌گیری از فناوری اثرات اقتصادی و اجتماعی زیادی به همراه دارد. اگر می‌خواهیم اهداف سند و اهداف برنامه ششم توسعه پیدا کند الزاماتی وجود دارد. الزام ما این است که به حوزه بالادستی صنعت نفت و توسعه فناورانه توجه ویژه‌ای داشته باشیم.

به نظر می‌رسد صنعت نفت با در اختیار داشتن بازوی کمکی مانند پژوهشگاه صنعت نفت راحت‌تر می‌تواند از فرصت‌های فناورانه استفاده کند. چرا به نظر می‌رسد در این حلقه ارتباطی نقایصی وجود دارد؟

این زنجیره بسیار بزرگ است و وسعت زیادی دارد. پژوهشگاه بازوی کمکی صنعت نفت است و نمی‌توان گفت این ارتباط اکنون در نقطه صفر قرار دارد، اما شاید هنوز تا ایده‌آل‌ها فاصله زیادی داریم. در برنامه‌های جدید وزارت نفت به حوزه بالادستی توجه ویژه‌ای شده است و توسعه مراکز تحقیقاتی برای توسعه فناوری‌های ازدیاد برداشت از منابع نفتی یک موضوع راهبردی است که می‌تواند به درخشان‌تر شدن نقش پژوهشگاه منجر شود.

پژوهشگاه صنعت نفت در حوزه‌های دیگر از پالایش تا محیط زیست و فناوری‌های تبدیل گاز صاحب سبک است و با مجموعه وزارت نفت و بخش خصوصی در این زمینه همکاری دارد. حلقه مفقوده اینجاست که ما نقش تجاری سازی فناوری را در پژوهشگاه کمرنگ دیده‌ایم. برای توسعه فناوری این زنجیره را طی کرده‌ایم، اما این موضوع به تجاری‌سازی منجر نشده است.

در پژوهشگاه صنعت نفت تلاش ما این است که در دوران جدید این زنجیره کامل شود. یکی از موثرترین روش‌های استاندارد در تحقق این هدف، توسعه شرکت‌های دانش‌بنیان است که می‌تواند حرکت در مسیر تجاری‌سازی فناوری‌ها را هموار کند. همایش فرصت‌های فناورانه از یک بعد نشان‌دهنده حضور پژوهشگاه در عرصه دیپلماسی انرژی است و از بعد دیگر حرکت به سمت توسعه بر پایه توسعه فناوری را میسر می‌کند.

فرانک فراهانی جم

دانش