پیامد‌های خاکستری در سریال‌های ماهواره‌ای

در بخش کارکردهای منفی ماهواره‌ها می‌توان به مواردی همچون بهره‌گیری نظامی در جنگ‌ها و افزایش ویرانی‌ها و خسارت‌ها، ایجاد تفرقه بین اقوام از طریق برنامه‌های هدفمند فرهنگی، به راه انداختن تبلیغات سیاسی و عملیات روانی، ایجاد هیجان عمومی به نفع اهداف طبقه و حزبی خاص، جنگ نرم علیه دولت‌ها و حکومت‌ها با ارائه اخبار ضد و نقیض و تبلیغات منفی و... اشاره کرد. بر این اساس بررسی تاثیر سریال‌های ماهواره‌ای بر روابط خانواده‌ ایرانی با توجه به افزایش روزافزون شبکه‌های فارسی زبان ماهواره‌ای و هجمه‌ گسترده برنامه‌‌های آنها به مخاطبان ایرانی، مهم و ضروری است، بخصوص که در دو دهه اخیر شاهد رشد قارچ‌گونه این شبکه‌ها برای تهیه خوراک رسانه‌ای برای جامعه‌ هدف خود یعنی خانواده‌های ایرانی هستیم.

ماهواره و نظام ارزشی خانواده

دکتر رضا پورحسین، روان‌شناس، استاد دانشگاه و قائم‌مقام معاون سیمای رسانه ملی در این‌باره می‌گوید: برای شناخت اهداف پنهان و آشکار ساخت و پخش سریال‌های ماهواره‌ای، بتازگی تعداد 11 شبکه فارسی‌زبان ماهواره‌ای مورد بررسی قرار گرفته است. در این تحلیل محتوا مشخص شد که بیش از 70 درصد جهتگیری سریال‌های ماهواره‌ای خانواده است. تقریبا ده درصد مسائل سیاسی و با درصدهایی کمتر، موضوعاتی مانند اقتصادی و علمی قرار دارند.

در این جهتگیری 70 درصدی، به طور عمده دو هدف بیشترین نمود را دارد؛ اول نظام ارزشی خانواده و دوم نظام ارتباطی خانواده. در توضیح بخش اول باید گفت، آنچه خانواده را به انسجام می‌رساند حفظ ارزش‌های دینی، خانوادگی، بومی و اجتماعی است. بنابراین بنیان خانواده در تمام جوامع بسیار مهم و از مشترکات ثابتی برخوردار است، اما سبک زندگی در جوامع مختلف با یکدیگر تفاوت دارد. سبک زندگی در جامعه و خانواده اسلامی ـ ایرانی متفاوت با یک خانواده در جوامع لیبرالیستی، سکولار
و بدون خداست.

آسیب زدن به نظام فرهنگی، التقاط در نظام ارزشی و متعارض کردن درونی آدم‌ها باعث می‌شود که افراد جامعه ندانند چه چیزی خوب و چه چیزی بد است. در این حالت خانواده تکلیف خود را با نظام ارزشی جامعه نمی‌داند، خانواده بی‌تکلیف، خانواده‌ای متعارض می‌شود، خانواده متعارض به آسانی به خانواده‌ای سست تبدیل می‌شود و این یعنی اضمحلال نظام ارزشی خانواده که هدف اول برنامه‌سازان شبکه‌های فارسی‌زبان ماهواره‌ای است.

ماهواره و نظام ارتباطی خانواده

قائم مقام معاون سیما در توضیح بخش دوم می‌گوید: برنامه‌سازان سریال‌های ماهواره‌ای بخصوص فارسی‌زبان برای فرو ریختن نظام ارزشی خانواده، بیشتر به سبک‌های ارتباطی اعضای خانواده توجه می‌کنند؛ یعنی کاری می‌کنند تا نظام عاطفی بین اعضای خانواده سست شود و آدم‌ها در درون خانواده متفرد شوند، انگار چند نفر در یک خانه به طور فیزیکی در کنار هم قرار گرفته‌اند. در این حالت ارتباط والدین با بچه‌ها و برعکس، ارتباط متقابل مرد و زن و ارتباط بین فرزندان خشک و بی‌روح‌تر از قبل و ارزش فعل احترام در خانواده بی‌معنا می‌شود و در نهایت محیط خانه دیگر حریمی ندارد.

بنابراین اگر بخواهیم نظام اجتماعی باارزش و جامعه‌ای سالم داشته باشیم، حتما باید خانواده را به عنوان بنیادی‌ترین نظام اجتماعی حفظ کنیم. اگر قادر به حفظ نظام خانواده نباشیم، قاعدتا جامعه را باخته‌ایم، البته یک راه دیگر هم هست، این‌که از هویت خود دست بکشیم، نظام ارزشی خود را فراموش کنیم و مثل برخی کشورها که از پشتوانه فرهنگ و تمدن غنی عاری هستند، در مسیر جهانی شدن حرکت کنیم، چراکه در حوزه جهانی شدن (گلوبالیزیشن) دیگر هویت‌های دینی، قومی و بومی رنگ می‌بازد و خرده‌فرهنگ‌های جامعه نابود می‌شود. اینجاست که رویایی آمریکایی پررنگ و سبک زندگی غربی الگو می‌شود.

این فعال رسانه‌ای با توجه به سوابق و تجربیات چندین ساله‌اش در حوزه رسانه‌ تاکید کرد: برای خنثی‌سازی توطئه‌ سریال‌های ماهواره‌ای، ما باید روی دو حوزه کار کنیم؛ یکی حوزه ارتباطی درون خانواده و دوم نظام ارزشی خانواده که هر دو براساس هویت ایرانی و اسلامی شکل گرفته‌اند.

ماهواره و عیار آدمی

پورحسین معتقد است: در برنامه‌های ماهواره‌ای هیچ ارزشی تحت عنوان حجاب و عفاف وجود ندارد. حجاب که اصلا، از عفاف هم یک تعریف خودساخته دارند که آن عفاف، حجاب نخواهد آورد و آدم‌ها حریم ندارند. در تمام جوامع و مکاتب الهی عیار انسان بالا و باارزش است. اگر این عیار بالاست، پس لزوما باید برای آن حریمی قائل شد تا ارزشش حفظ شود. وقتی سریال‌های ماهواره‌ای بی‌حجابی را ترویج می‌کنند، در عمل ادعا دارد مخاطب برنامه‌هایش هیچ عیاری ندارند. اگر سنگی را از زمین پیدا کنیم تا وقتی که ندانیم چیست، حریم و ارزشی هم برایش قائل نیستیم، اما اگر این سنگ، طلا بود ما آن را در حریمی می‌بریم و برایش ارزش‌گذاری می‌کنیم. در سریال‌های ماهواره‌ای چون حریم‌ها برداشته شده است، انسان احساس نمی‌کند که گوهری با عیار بالا دارد. بنابراین بی‌حجابی و بی‌عفافی، تهی شدن انسان از عیار انسانی است.

این روانشناس می‌افزاید: برخی از کارشناسان علوم ارتباطی و اجتماعی ناامیدانه معتقدند که جامعه ما در برابر شبکه‌های ماهواره‌ای منفعل است، این یک باور اشتباه است. اتفاقا آن شبکه‌های بیگانه منفعل هستند. ما خیلی مهم هستیم و کارهایی در دنیا انجام داده‌ایم که بیگانگان 80 شبکه برای نابودی فرهنگ و جامعه ما راه‌اندازی کرده‌اند. چه احساس خطری کرده‌اند و به تکاپو افتاده‌اند که برای راه‌اندازی این مقدار شبکه، یک سرمایه‌گذاری کلان به راه انداخته‌اند. توجه داشته باشیم اگر ما مرزهای ارزشی خود را برداریم کم‌کم ما هم مثل آنها منفعل می‌شویم.

نقد از درون

قائم مقام معاون سیما، داشتن نگاه هنرمندانه را در تولید برنامه‌های رسانه‌ ملی یک ضرورت ذکر می‌کند و می‌گوید: هر پیامی که می‌سازیم، برای انتقال آن باید از مولفه‌های زیبایی‌‌شناختی و هنر استفاده کنیم. ما در این بخش یعنی به کارگیری مولفه‌ زیبایی‌شناختی و هنر ضعف داریم. محتوای خوبی داریم، اما این محتوا را هنرمندانه منتقل نمی‌کنیم. بدانیم که فطرت انسان‌ها اجازه نمی‌دهد انسان به سمت مزبله و زباله‌های فرهنگی برود، بنابراین ما باید با هنرمندی پیام‌سازی کنیم. هرگاه محتوای زیبا تولید کردیم، خود فطرت گرایش به پاکی و ارزش‌ها را رهنمون می‌شود.

سیاست خاکستری

الهام غفاری، کارشناس ـ مجری برنامه‌های اجتماعی تلویزیون به سیاست‌های خاکستری و پشت پرده‌ سریال‌های ماهواره‌ای اشاره می‌کند و می‌گوید: بخش عمده‌ای از سریال‌هایی که برای ماهواره ساخته و پخش می‌شود، زبان و اندیشه خود سازندگان و مدیران شبکه‌های بیگانه است. بی‌شک این سریال‌ها با هدف از بین بردن روابط بین اعضای خانواده ساخته می‌شود. علم روانشناسی می‌گوید، اگر شما یک مطلب را یک بار بخوانید، بر شما تاثیر اندکی می‌گذارد یا حتی ممکن است با آن مخالفت کنید، اما بعد از ده بار خواندن متن، ناخودآگاه ذهن شما آن را می‌پذیرد و با متن و اندیشه آن همراه می‌شوید. با این تعریف، رسانه‌های ماهواره‌ای یک سریال را دو یا سه بار در روز تکرار می‌کنند و یک یا چند پیام خاص را در سریال‌های بلندقسمت، چندین بار تکرار می‌کنند. این کارشناس علوم اجتماعی می‌گوید: نمونه‌ این برنامه‌های خاکستری، ساخت سریال فاطماگل است. فاطما یک دختر روستایی و ساده است که مورد انواع تعرض‌ها و آزارها و خشونت‌ها قرار می‌گیرد. خیانت، دروغ و تعدد زوجات در این سریال به‌وفور دیده می‌شود. این سریال چه چیزی را می‌خواهد آموزش دهد؟ به نظر من حتی انتخاب نام فاطما برای این دختر هم نوعی شیطنت و تخریب نام‌های مقدس است. با این حال خوشبختانه موج اولیه‌ تماشای سریال‌های فارسی‌زبان ماهواره‌ای رو به کاهش است، چراکه این سریال‌ها شعور مخاطب را دست‌کم می‌گیرد. آنقدر مطالب و روابط دروغ و تصاویر اغراق شده نشان می‌دهند که بسیاری از خانواده‌ها اکراه دارند تعقیب‌کننده سریال‌های چندصد قسمتی باشند.

قبح‌زدایی از مفاهیم ارزشی

در چند سال گذشته سریال‌های ماهواره‌ای با قسمت‌های طولانی که برخی از آنها به شمارگان 350 قسمت هم می‌رسد، از شبکه‌های فارسی زبان پخش می‌شود. سریال‌هایی با نام حریم سلطان، کارادایی، مثلث عشق، عشق ممنوع‌، عمرگل‌لاله‌، نور و مهند‌، عاصی‌، عشق و جزا‌، از بوسه تا عشق‌، ایزل و... که سعی در کمرنگ کردن برخی مفاهیم و مظاهر اسلامی و اعتقادی دارد. از سوی دیگر سعی در قبح‌زدایی از مفاهیمی مانند خیانت زن و مرد به یکدیگر، فحشا، چندهمسری، عادی‌سازی روابط آزاد و بی‌بند و بار، تجاوز، قمار و شراب و... دارد.

براساس آمارهایی که نیروی انتظامی و بخش‌های پژوهشی کشور اعلام می‌کنند باید بپذیریم که بخش عظیمی از خانواده‌ها از تجهیزات ماهواره‌ای بهره می‌برند. علاوه بر آن دریافت سریال‌های پخش شده شبکه‌های ماهواره‌ای از طریق وب‌سایت‌های مختلف امکان‌پذیر است، بنابراین پیشنهاد می‌شود همان‌گونه که دکتر پورحسین در این گزارش اشاره می‌کندبرای خنثی‌سازی اثرات مخرب و منفی سریال‌های ماهواره‌ای، تولیدات داخلی از نظر محتوا و جلوه‌های بصری و شنیداری قدرتمند شوند و عنصر زیبایی‌شناختی و هنر باید از ملزومات تولیدات رسانه‌ای قرار گیرد. تقویت محتوایی و غنایی تولیدات رادیویی و تلویزیونی مراکز استان‌ها‌ جدی گرفته شود. چه‌بسا که بسیاری از تولیدات مراکز به دلیل غنای اندک در همان سطح استانی می‌مانند و هیچ‌گاه در سطح ملی و حتی فراملی نمی‌درخشند.

پرداختن به موسیقی فاخر و سالم در رسانه ملی بخصوص موسیقی نواحی که از سبقه‌ فرهنگی و تمدنی اقوام ایرانی است، باید جدی‌تر گرفته شود، چراکه یکی از ابزارهای جلب توجه مخاطب نزد رسانه‌های ماهواره‌ای پخش انواع موسیقی است.افزایش سرعت ساخت سریال‌ها و فیلم‌های فاخر بر مبنای داستان‌های ایرانی ـ اسلامی و شخصیت‌ها و چهره‌های ماندگار ایرانی و اسلامی؛ چه‌بسا که در مدت زمان ساخت یک سریال ایرانی، یک شرکت فیلمسازی خارجی در همان مدت چند سریال می‌سازد.در پایان این که پاسداشت از فرهنگ ایرانی و اسلامی وظیفه‌ هر ایرانی در هر شغل و تخصص و حرفه‌ای است.

ماهواره و آمار بالای طلاق

سریال‌های فارسی‌زبان 24 ساعته از شبکه‌های مختلف ماهواره‌ای با قسمت‌های طولانی پخش می‌شود. بیش از 140 شبکه تلویزیونی ماهواره‌ای به زبان فارسی برنامه پخش می‌کنند. از این میان 15 شبکه اختصاصی فیلم و سریال به صورت 24 ساعته صدها فیلم و سریال برای مخاطبان ایرانی نمایش می‌دهند. تا چندی پیش تعداد سریال‌های پخش شده بالغ بر 160 عنوان سریال در قالب 2700 قسمت شمارش و برآورد شده بود. یا در آماری که بتازگی اعلام شده است، نزدیک به 30 درصد طلاق‌ها در کشور نشأت گرفته از تاثیر تماشای برنامه‌ها و سریال‌های ماهواره‌ای است.

سازندگان سریال‌های ماهواره‌ای برای تمام مقاطع سنی برنامه‌ای خاص و تعریف شده دارند. در برنامه‌های عمومی به سمت درام‌های خانوادگی پیش می‌روند، چراکه قصه، همه را در هر سنی با خود می‌کشد و همراه می‌کند. بچه‌ها بیشتر از بزرگ‌ترها درگیر قصه و داستان برنامه‌ها می‌شوند، چراکه در بچه‌ها هنوز بنیان‌های فکری رشد پیدا نکرده است، بنابراین بنیان‌های فکری کودک را تغییر داده و می‌سازند. در بزرگ‌ترها بنیان‌های فکری دست خورده می‌شود، اما بیشتر ذائقه‌ها تغییر می‌کند. به عبارت روشن‌تر در کودکان شناخت‌سازی و در بزرگسالان ذائقه‌سازی می‌کنند.

محمد زندکریمخانی

رادیو و تلویزیون